Od pałacu Morsztyna, przez rezydencję królewską, po własność wojska
Początki pałacu Saskiego sięgają drugiej połowy XVII wieku. Wówczas to, w 1661 roku, ruszyła budowa rezydencji dla podskarbiego wielkiego koronnego Jana Andrzeja Morsztyna. Powstał piętrowy barokowy pałac z wieżami, który olśniewał wytwornością i nowoczesnością. Morsztyn bowiem, poeta i dyplomata, który bywał we Francji, znał się na sztuce i najnowszych trendach panujących w wielkim świecie.
Pół wieku później pałac nabył król Polski, August II Mocny z niemieckiej dynastii Wettynów, a po nim rezydencję odziedziczył jego syn – August III Sas. Pałac przeszedł wówczas gruntowną przebudowę. Zmieniło się również jego otoczenie. Powstał Ogród Saski, a rozbudowany pałac stał się rezydencją królewską w iście europejskim stylu. Wraz z Ogrodem Saskim stanowił centralny element barokowego założenia urbanistycznego XVIII-wiecznej Warszawy, zwanego Osią Saską.
Fotografia z początku XX wieku. Warszawa, Ogród Saski. Fontanna przed Pałacem Saskim. W głębi sobór pw. św. Aleksandra Newskiego i dzwonnica. Autor: Władysław Toczyłowski
Po śmierci Augusta III w 1763 roku pałac utracił status rezydencji królewskiej i przez następne dziesięciolecia stopniowo tracił swój blask. Poszczególne pomieszczenia budynku były wynajmowane na mieszkania i biura. W pałacu mieściło się również słynne Liceum Warszawskie. Przez kilka lat mieszkała tam też rodzina Chopinów z małym Fryderykiem.
Fotografia z okresu przedwojennego. Warszawa. Pałac Saski. Ujęcie z główej alei parkowej w Ogrodzie Saskim w kierunku wschodnim. Na pierwszym planie po lewej rzeźba Wenus Autor: Franciszek Gazda
W 1837 roku podupadły pałac nabył rosyjski kupiec Iwan Skwarcow, który przeznaczył ogromne środki na jego przebudowę. Wybrano projekt polskiego inżyniera i budowniczego Adama Idźkowskiego. Rozebrano środkową część pałacu, w jej miejsce wznosząc kolumnadę w porządku korynckim. Przebudowano również skrzydła boczne budynku. Powstała budowla w klasycystycznym stylu, która w takim kształcie przetrwała do jej zniszczenia.
W 1864 roku nowym właścicielem pałacu stało się wojsko. Odtąd to wojsko, najpierw carskie, a portem polskie i niemieckie zajmowało budynek aż do jego zniszczenia w 1944 roku.
Fotografia z okresu międzywojennego. Reprodukcja. Warszawa, Pałac Saski i Ogród Saski z lotu ptaka. Przed Pałacem pomnik księcia Józefa Poniatowskiego. Autor: Władysław Toczyłowski
Po odzyskaniu niepodległości
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w pałacu Saskim mieścił się Sztab Generalny, a od 1928 roku Sztab Główny Wojska Polskiego. W budynku działał zespół naukowców pod kierunkiem ppłk. Jana Kowalewskiego, który złamał bolszewickie szyfry, przyczyniając się do zwycięstwa nad Armią Czerwoną w 1920 roku. W latach 30. XX wieku w gmachu miało swoją siedzibę Biuro Szyfrów. Współpracowali z nim znakomici matematycy: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, którzy w murach pałacu po raz pierwszy złamali kod do niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma.
Fotografia z okresu międzywojennego. Grupy skautów francuskich przed Grobem Nieznanego Żołnierza, niektórzy oddający hołd salutem rzymskim. W tle widoczna kolumnada pałacu Saskiego. Autor: Tadeusz Bukowski ps. Bończa
W okresie międzywojennym istotnej zmianie uległo otoczenie pałacu. Przede wszystkim rozebrano Sobór św. Aleksandra Newskiego, stanowiący symbol rosyjskiego panowania na ziemiach polskich. W 1923 roku przed pałacem stanął pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, a dwa lata później, w arkadach pałacu, odsłonięto Grób Nieznanego Żołnierza.
Przed pałacem, na pl. Saskim, który od 1928 roku nosił nazwę marszałka Józefa Piłsudskiego, organizowano patriotyczne wiece i wojskowe parady, a przed Grobem Nieznanego Żołnierza delegacje składały wieńce.
Fotografia z okresu międzywojennego. Warszawa, Śródmieście, pl. marsz. Józefa Piłsudskiego. Uroczystości imieninowe marsz. Józefa Piłsudskiego. Start balonu SP-ANH "Legionowo". Widok w kierunku wylotu ul. Wierzbowej po prawej. W tle Pałac Saski. Autor: Władysław Toczyłowski
Okupacja
Jesienią 1939 roku w centrum Warszawy rozpoczęły się rekwizycje gmachów publicznych i mieszkań prywatnych. Władze okupacyjne, zarówno cywilne, jak i wojskowe, rozlokowały się na Placu Saskim i Teatralnym, na Krakowskim Przedmieściu i Nowym Świecie, tworząc niemiecką dzielnicę rządową. Pałac Saski zajął Wermacht, a sąsiedni Pałac Brühla, w którym przed wojną mieściło się Ministerstwo Spraw Zagranicznych na swą siedzibę obrały władze dystryktu warszawskiego i gubernator dr Ludwig Fischer. W znajdującym się po drugiej stronie placu tzw. domu bez kantów ulokowano niemiecką Komendę Miasta.
Fotografia z okresu okupacji niemieckiej w Warszawie. Panorama pl. Piłsudskiego z wylotem ul. Wierzbowej w tle. Po lewej skrzydło pałacu Saskiego, na wprost pałac Brühla, po prawej wypalona kamienica Petersburskiego Towarzystwa Ubezpieczeń przy ul. Ossolińskich 8. Autor: nieznany, Niemiec
Fotografia z okresu okupacji niemieckiej w Warszawie. Zniszczony teren Ogrodu Saskiego. W tle po prawej (za drzewem) widoczny wodozbiór wodociągu Marconiego, stylizowany na świątynię Vesty w Tivoli. Autor: nieznany, Niemiec
W maju 1940 roku Niemcy zmienili nazwę placu na Sachsenplatz (pl. Saski), by po kilku miesiącach, w pierwszą rocznicę wybuchu wojny, nadać nową nazwę – Adolf-Hitler-Platz (pl. Adolfa Hitlera). Okupant zasłonił również pomnik ks. Józefa Poniatowskiego, a nad kolumnadą Grobu Nieznanego Żołnierza, na wysokim maszcie zawisła niemiecka flaga. Na placu stanęła także wielka makieta litery „V”, symbolizująca zwycięstwo Wehrmachtu. Nie postała jednak długo, ponieważ w 1941 r. została zniszczona przez polskich konspiratorów w ramach działań małego sabotażu. Przy bramach wjazdowych bocznych skrzydeł pałacu Niemcy wybudowali z czasem betonowe bunkry, otoczyli też całą budowlę zasiekami z drutu kolczastego.
Fotografia z okresu okupacji niemieckiej. Warszawa, Adolf-Hitler-Platz (pl. marsz. Józefa Piłsudskiego). Uroczystości z okazji rocznicy urodzin Adolfa Hitlera. Orkiestra wojskowa Wehrmachtu przed pałacem Saskim. W głębi pomnik Józefa Poniatowskiego. Autor: Mieczysław Bil-Bilażewski
Przed pałacem Saskim okupanci chętnie organizowali parady wojskowe. Sceneria i przebieg tego typu imprez była na ogół podobna: gigantyczne dekoracje, propagandowe przemówienia, dużo marszów i pieśni nazistowskich, czasem przemarsze z orkiestrą i pochodniami.
Pałac Saski, jak i jego otoczenie, przyciągało niemieckich żołnierzy, którzy chętnie fotografowali się w tym rejonie. Zachowało się sporo zdjęć z tego okresu. Część z nich znajduje się w zbiorach Muzeum Powstania Warszawskiego.
Fotografia z okresu okupacji niemieckiej w Warszawie. Stojący żołnierze niemieccy i tłum cywilów przed pałacem Saskim podczas uroczystości przemianowania placu Piłsudskiego na Adolf Hitler Platz. W głębi parawan z godłem III Rzeszy, zasłaniający pomnik ks. Józefa Poniatowskiego. Autor: Władysław Martyka
Fotografia z okresu okupacji niemieckiej w Warszawie. Grób Nieznanego Żołnierza w podcieniach kolumnady pałacu Saskiego. Autor: nieznany, Niemiec
Fotografia z okresu okupacji niemieckiej w Warszawie. Żołnierze niemieccy na głownej aleji w Ogrodzie Saskim. Ujęcie w kierunku wschodnim. W tle widoczna fontanna i kolumnada pałacu Saskiego. Autor: nieznany, Niemiec
Powstanie Warszawskie
Tuż przed wybuchem Powstania do Warszawy przybył mianowany przez Hitlera komendantem wojennym Warszawy, Generalleutnant Rainer Stahel.
1 sierpnia 1944 roku cała niemiecka dzielnica rządowa wokół pl. Piłsudskiego została odcięta przez powstańcze oddziały. Dopiero niemiecka odsiecz z Woli, która 5 sierpnia ruszyła wzdłuż ulic Wolskiej i Chłodnej, następnego dnia po południu dotarła do Ogrodu Saskiego i odblokowała oddziały Reinera Stahela. Niemieckiemu natarciu towarzyszyły masowe mordy na polskiej ludności, które przeszły do historii jako Rzeź Woli. Pałac Saski wraz z pl. Piłsudskiego pozostał w rękach Niemców do końca Powstania.
Fotografia z Powstania Warszawskiego. Niemieckie działo szturmowe StuG III (Sd.Kfz.142 być może w wersji Sd.Kfz.142/1 "G") - Sturmgeschütz 40 z dowództwa 3/Panzerabteilung (Funklenk) - 302 Batalionu Pancernego (radiowego) pod dowództwem majora Reinela, o numerze : 310 stojące na pl. Piłsudskiego przed Pałacem Saskim. W tle widoczna brama i oficyna pałacu Brühla. Przy niej drugie działo szturmowe StuG III (być może ze Stu.Pz.Kp.218 z.b.v - 218 Kompanii Dział Szturmowych Specjalnego Przeznaczenia). Autor: nieznany, Niemiec
Po Powstaniu
Po upadku Powstania i wypędzeniu mieszkańców Warszawy specjalne oddziały niemieckie przystąpiły do grabieży tego, co posiadało jakąkolwiek wartość materialną. Następnie do akcji wkroczyli podpalacze z Brandkommando. Działano zgodnie z wcześniej przygotowanym planem, podpalając dom po domu, kwartał po kwartale. W ślad za Brandkommando szło Sprengkommando wysadzające w powietrze wybrane obiekty. Akcję wspierały specjalne jednostki Technische Nothilfe, czyli saperskie oddziały policji.
Fotografia z okresu powojennego. Warszawa, Plac Saski (ob. Piłsudskiego), ujęcie od strony ogrodu. Za fontanną gruzy Pałacu Saskiego z ocalałymi arkadami Grobu Nieznanego Żołnierza. W głębi wschodnia ściana placu. Autor: Stefan Rassalski ps. Ster
Zlikwidowane zostało wówczas 30% zabudowy miasta, czyli więcej niż uległo zniszczeniu w trakcie dwóch miesięcy walk. Wówczas też zniszczono większość zabytkowych budowli i obiektów o ogromnym znaczeniu dla tożsamości narodowej. Wśród nich był pałac Saski, który w dniach 27–29 grudnia 1944 roku Niemcy wysadzili w powietrze. Zachował się jedynie środkowy fragment kolumnady pałacowej, mieszczący Grób Nieznanego Żołnierza. Okupant zniszczył również stojący przed pałacem pomnik księcia Józefa Poniatowskiego oraz pobliski pałac Brühla.
Warszawa, luty 1945. Pozostałości arkad pałacu Saskiego - Grobu Nieznanego Żołnierza. Ujęcie w kierunku zachodnim. Autor: Ryszard Witkowski
Warszawa powojenna. Śródmieście Północne. Odremontowany z wojennych zniszczeń Grób Nieznanego Żołnierza pod arkadami w galerii pozostałej po wysadzonym w powietrze Pałacu Saskim. Ujęcie od strony Ogrodu Saskiego w kierunku północno-wschodnim. Autor: Eugeniusz Haneman
Niemieckie zdjęcia lotnicze
W lipcu 2021 r. Muzeum Powstania Warszawskiego pozyskało blisko 2 tys. zdjęć lotniczych Warszawy wykonanych przez Niemców podczas II wojny światowej. Wśród nich znajduje się fotografia z 28 grudnia 1944 roku. Przedstawia ona centrum miasta. Uwagę przykuwa chmura pyłu unosząca się nad pałacem Saskim. Pochodzi ona z wysadzonego lewego skrzydła budynku. Stoi jeszcze prawe skrzydło pałacu. Są to jednak jego ostatnie chwile. Następnego dnia bowiem pałac został całkowicie zniszczony przez saperów niemieckich. Przetrwał jedynie Grób Nieznanego Żołnierza ze środkowym fragmentem kolumnady – to jedyne, co po Pałacu Saskim przetrwało do dzisiaj.
Zdjęcia lotnicze to pierwszorzędny materiał badawczy dla historyków i varsavianistów. Pozwalają potwierdzić lub podważyć wiele hipotez i datowań. Fotografie są również doskonałym źródłem do oceny skali zniszczeń w Warszawie. Pozwalają prześledzić poszczególne etapy niszczenia miasta od września 1939 roku, przez systematyczną akcję zrównywania z ziemią terenów getta, bombardowania sowieckie, Powstanie Warszawskie, po niszczenie miasta już po zakończeniu walk. To niezwykle ciekawy, ale i wstrząsający materiał, pozwalający spojrzeć na miasto, którego już nie ma.
Autor artykułu
Historyk; zastępca kierownika Działu Historycznego Muzeum Powstania Warszawskiego. Autorka i współautorka pozycji dotyczących konspiracji i Powstania. Jej dwutomowa publikacja źródłowa „Archiwum Zgrupowania Armii Krajowej »Chrobry II«”, opracowana wspólnie z Izabelą Mrzygłód, została uhonorowana nagrodą Varsaviana 2015/2016. W 2019 r. otrzymała wyróżnienie w konkursie Książka Historyczna Roku za redakcję naukową monografii Adama Borkiewicza „Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej”. Jej pasją jest poszukiwanie skrytek z okresu konspiracji i Powstania.
