Andrzej Składanek

• Proszę opowiedzieć o swoich rodzicach.

• Może najpierw imiona.

• Czy miał pan rodzeństwo?

• Proszę powiedzieć, z czego mama utrzymywała siebie i pana w czasie okupacji?

• Jakie inne prezenty pan zapamiętał na Boże Narodzenie czy urodziny?

• Czy to oznacza, że kiedy tato szedł codziennie do pracy, to zostawał pan sam z książkami?

• Tą trasą chodził pan razem z tatą do jego pracy.

• Czy była tam też odzież dziecięca?

• Czy były tam też usługi typu przenicowanie płaszcza na drugą stronę?

• Dla bogatszej klienteli.

• Gdzie stryj sprzedawał te meble, które robił?

• Wykonywał je na zamówienie. A czy stryj był kawalerem?

• Wróćmy może do okupacji.

• Mówił pan o stryjence.

• Jeszcze jeżeli chodzi o wędrówki, te cudowne wędrówki z tatą, czy zdarzało się, że był pan świadkiem jakichś historii?

• Który to mógł być rok?

• Proszę opowiedzieć o gosposi, czy ona była przez cały okres okupacji?

Tak, one się zmieniały. To znaczy tak, u mamy chyba nie było gosposi w ogóle. Mama, nie wiem, z racji tego, że ten Niemiec tam kwaterował, to nie wiem, czy by się w ogóle zgodził na tę gosposię, czy mama by chciała. Raczej myślę, że nie, bo ona patrzyłaby mamie na ręce, więc nawet nieświadomie mogła by coś zdradzić o tym archiwum. A jeszcze wracając do osłony, jaką stanowił ten oficer niemiecki – słuchano u mamy radia. W pewnym momencie ten oficer niespodziewanie przyszedł do domu. „Proszę pani, co tu się dzieje? Tutaj gra radio”. A mama mówi: „Przecież proszę pana, panie kapitanie, jakie radio? Tutaj przecież naokoło mieszkają Niemcy albo folksdojcze. Przecież oni mają prawo mieć radio, to pewnie pan słyszy to radio”. I tym sposobem wyłgała się od tego.
Tam jeszcze do mamy przychodziła chyba […] koleżanka, która mieszkała na Koszykowej. Dzielił właściwie te dwa domy tylko mur przez podwórko, ale ona nie przechodziła przez ten mur, tylko chodziła naokoło. I tam [na Koszykowej] one opiekowały się obie jakimś chyba zbiegłym z getta Żydem, […] chłopcem kilkunastoletnim […], nazywały go Maryś chyba. I to była jedna sytuacja, którą pamiętam. A druga to była taka, kiedy […] u tej koleżanki, którą ja zresztą nazywałem ciocią, a wszyscy ją nazywali Myszka, (miała na imię Michalina), to u tejże Myszki zbierało się czasem jakieś towarzystwo konspiracyjne i przypadkiem czy po prostu bezmyślnie postanowili wypróbować pistolet. Padł w każdym razie strzał w jej mieszkaniu, bez żadnych konsekwencji, nikt się tym nie zainteresował na szczęście.
Z kolei wracając do gosposi, u nas były na Miedzianej różne gosposie, a to pewnie z tego względu, że ojciec oczywiście nie mieszkał sam na Miedzianej, tylko z tak zwaną moją ciocią. To była pani, która była dentystką, wziętą dosyć dentystką, tak że tam masa klientów się przewijała. W tej chwili, śmiech na sali, nie jestem w stanie sobie przypomnieć jej […] nazwiska. Halina, to mogę uzupełnić, jeżeli to będzie [znaczące]. Ona w każdym razie pełniła rolę żony ojca i te służące były przez nią przyjmowane i zwalniane również. Z jakich przyczyn, dokładnie nie wiem, ale służące były też dosyć młode, wiem, że takie jakieś kilkunastoletnie potrafiły też być. Pamiętam, że siadywałem z taką służącą po ciemku w pokoju, kiedy już było po zmroku i paliła się albo karbidówka, albo lampka z akumulatora, o ile udało się gdzieś naładować ten akumulator, i wtedy ona mi opowiadała jakieś straszne bajki. Ja oczywiście te bajki opowiadałem z kolei rodzicom i rodzice chyba też uznali, że te bajki się nie nadają dla dzieci albo coś w tym rodzaju, tak że te służące też się zmieniały. Co się stało z ostatnią, czy wyszła razem z nami, czy wyjechała jeszcze przed Powstaniem, trudno powiedzieć. Bo […] w Powstanie chyba była, chyba jednak była...

• Czy tata brał udział w konspiracji?

O ile wiem, nie. Czy stryjek, też nie wiem, chyba stryjek zdecydowanie nie. Z tej obsady, że tak powiem, sklepu na Szpitalnej to zdecydowanie brał [udział] „Jur”, czyli Jerzy Schabowicz. Ojciec dopiero po wybuchu Powstania zgłosił się samorzutnie do sztabu organizującego się dopiero oddziału. Zresztą akurat na naszym terenie, znaczy w tym kwartale mniej więcej Grzybowska, może nawet od Leszna do Alei Jerozolimskich z jednej strony, a od Towarowej do Marszałkowskiej trzeba powiedzieć, że panował dość duży może nie bałagan, ale organizacji, przynajmniej […] na pewno w pierwszych dniach Powstania. Te oddziałki tam się składały albo z osób, które dążyły gdzieś na swój punkt zborny i które nie zdążyły dojść, albo w grupach, albo pojedynczo, albo to były z kolei osoby tak jak mój ojciec, które nie miały żadnego rodowodu konspiracyjnego prawdopodobnie, tak jak mówię, albo to były większe oddziały, które też się zagubiły i też starały się lepić w jakieś większe konglomeraty. Opanował to na początek major „Lig” Leon Nowakowski, który zaczął tworzyć Zgrupowanie „Chrobry”. Okazało się, że Zgrupowanie „Chrobry” już istnieje i to było to „Chrobry I”, w którym służył akurat Schabowicz, a tu zaczęło powstawać Zgrupowanie „Chrobry II” i tutaj do sztabu ojciec się zgłosił i był tam oficerem operacyjnym, [pseudonim „Skład”], ponieważ był właśnie podporucznikiem rezerwy z czasów przedwojennych. […] Miał przydział do tego słynnego dosyć pułku 36. pułku piechoty Legii Akademickiej, to jest […] taki renomowany, że tak powiem pułk. I potem, po tym zgłoszeniu się, zniknął z domu, mało co wiedzieliśmy, co się u niego dzieje, wiedzieliśmy tylko, że jest w akcji. Ja nie bardzo wiedziałem, o co chodzi, co to za akcja, ale że coś tam robi. I myśmy tutaj zostali […] na razie, jedna na pewno albo dwie kobiety i ja.

• A kiedy to było, to był pierwszy, drugi dzień?

Na pewno nie pierwszy, bo na początku to niewiele się działo w tych kwartałach. Owszem, niektóre fragmenty, tak jak Sądy na przykład czy inne takie punkty bardziej umocnione przez Niemców, Nordwache tak zwana na rogu Żelaznej i Chłodnej, ale w głębi tych kwartałów niewiele się działo, tak że nawet trudno było się zorientować, że jest w ogóle Powstanie. Dopiero odgłosy strzelaniny gdzieś z daleka, z miasta, jak już było wiadomo, że to nie jest lokalna potyczka, tylko że tu strzelają i tam strzelają i w ogóle gdzieś się coś zaczyna poważnie dziać, nareszcie Powstanie. Więc wtedy to mógł być ewentualnie drugi dzień Powstania, kiedy ojciec zgłosił się, a chyba drugiego też w ogóle „Lig”, czyli major Nowakowski, zaczął organizować zgrupowanie i wtedy [ojciec] tam został. Potem ojciec dostał czerwonki i też go dłuższy czas nie było, leżał w szpitalu [powstańczym] chyba na Śliskiej. Były chyba dwa szpitale, jeden był na Mariańskiej, a drugi na Śliskiej, takie wojenne, wojskowe szpitale, szczególnie „Chrobrego II” i tam ojciec się przeleżał. Potem był na jakiejś rekonwalescencji w domu i nie wiem, czy wrócił w ogóle, zdaje się, że nie wrócił już do akcji. Tak że to jest to, co pamiętam.
Jeszcze wracając do tego okupacyjnej Miedzianej 5. Miałem z balkonu taki widok, że w lewą stronę widziałem wylot Miedzianej kończący się na Pańskiej, tak że domy Pańskiej zamykały już Miedzianą, a w prawo mi się otwierała z kolei Miedziana na taki placyk, gdzie się zbiegały Chmielna, Twarda, Srebrna, Miedziana. I tam w głębi tego placyku stały jakieś baraki, w których, jak się okazało potem, przechowywano również tak zwane brykiety, które wtedy były bardzo popularnym środkiem opalania piecyków czy innych urządzeń, i te brykiety ponoć same się zapaliły, jak powiedziano, (co jest, zdaje się, możliwe, że one w jakichś szczególnych warunkach, nie wiem, atmosferycznych czy chemicznych, są w stanie same zapłonąć). Widziałem ten pożar. Dla mnie to była wielka atrakcja, bo była i straż ogniowa, i dużo ruchu, i wiele szkód się chyba nie zrobiło, trochę tych brykietów się wypaliło. To była jedna sprawa związana z balkonem. Druga sprawa związana z balkonem, to była niemal jak z Romea i Julii, bo to był romans balkonowy. Otóż któregoś dnia będąc na balkonie, zobaczyłem przed nosem słuchawkę telefoniczną. Słuchawka telefoniczna była wycięta z kartonu i była na takim sznureczku spuszczona do mnie, do słuchawki dołączony był cukierek oraz jakaś informacja albo pytanie, jak masz na imię, czy coś w tym rodzaju. Na górze mieszkała dziewczynka prawdopodobnie w moim wieku, bo oczywiście może ona wycięła tę słuchawkę, ale na pewno ją pokolorowała, ale już pisali rodzice. No i tą samą drogą ja jej odpowiadałem. Tylko jeszcze nie wiedziałem, że tak jak potem w czasach komunizmu – słuchawka będzie, telefon będzie działał tylko w jedną stronę, to znaczy można słuchać, a nie wolno mówić. I tutaj było to samo, że ja mogłem tylko odebrać, a nie mogłem posłać inaczej, jak tylko przez tą spuszczoną słuchawkę. To był ten bardzo przyjemny moment, bardzo mile [było] sobie [przesyłać wieści i paczuszki]. Nawet chyba jakieś książki […] wymienialiśmy, coś oprócz tych słodyczy także było, nie pamiętam dokładnie.
A potem ten balkon już w czasie Powstania też dwa razy był [w użyciu, tylko dwa], bo już wtedy nie wolno mi było wychodzić. Aha, trzeba w ogóle zacząć od tego, że w czasie Powstania myśmy nie zeszli do piwnic, tylko zostaliśmy na górze. Na balkon, jak mówię, wychodzić mi nie było wolno, zresztą któregoś dnia w początkach [walk] przyszedł jakiś Powstaniec i poustawiał butelki za słupkami, za filarkami, balkonu. Dla mnie to było dziwne już wtedy, że przecież tu gdzie jest obstrzał – bo wtedy się tak mówiło, nie „ostrzał”, jak się mówi [teraz], tylko „obstrzał” – tu gdzie jest obstrzał, stawiają butelki, a przecież to łatwo taką butelkę rozbić, ona zapłonie i będzie wielka awantura. Tymczasem tak się wiedziało i również potem się dziwiłem, że Powstańcy idący do ataku nieśli ze sobą takie [butelki]. Zresztą bardzo wiele było przypadków, kiedy albo przypadkowo upuścił taki Powstaniec butelkę, albo też butelka była trafiona pociskiem i Powstaniec stawał w ogniu. Też koszmar. Na szczęście czegoś takiego w ogóle nie przeżywałem, ale właśnie rozstawili te butelki. Mnie […] wychodzić nie było wolno, ale nawet i w środku, jak się okazało, nie było zbyt bezpiecznie, bo któregoś dnia przez wybite już dawno szyby coś wpadło i zaczęło z takim złowrogim warkotem wirować po posadzce. Ja dopiero za moment, kiedy się uspokoiły te ruchy, zorientowałem się, że jest to odłamek jakiegoś pocisku dużego kalibru, znaczy większego kalibru, w każdym bądź razie artyleryjski. Złapałem go oczywiście w rękę, oczywiście się sparzyłem, tak że go natychmiast puściłem.
Raz mi wolno było wyjść na ten balkon jeszcze w trakcie samych działań powstańczych i kiedy spojrzałem w lewo na Pańską, to zobaczyłem to samo, co widziałem w czterdziestym trzecim roku, o czym nie opowiadałem. Mianowicie buchające, takie wyłażące z okien jęzory ognia, idące wyżej i jeszcze wyżej, z jednego okna na drugie, i ten cały dom w płomieniach. Też dla mnie rzecz tajemnicza i przerażająca, co to się dzieje, że ten ogień tak [się pali], i co to jest, ten ogień w ogóle. Tego nie można dotknąć, bo się człowiek parzy, a on tak jakoś działa sam z siebie i pożera te wszystkie napotkane rzeczy. To dla mnie było to samo, co widziałem w czterdziestym trzecim. A w czterdziestym trzecim roku z ojcem po wybuchu powstania w getcie byliśmy u kogoś znajomego, albo na Starym Mieście, albo gdzieś, w każdym razie, w okolicach getta, na wysokich piętrach i stamtąd było widać, jak to getto płonie. To osobiście, własnymi oczami widziałem, te jęzory ognia, takie wyłażące z okien i pnące się w górę i rozprzestrzeniające się na boki. To też był dla mnie wielki szok.
A drugi raz, wracając [jeszcze] do balkonu, wyszedłem na balkon, kiedy zrobiło się dziwnie. Mianowicie zrobiło się zupełnie cicho, żadnych strzałów, żadnych wybuchów. Na dole w dwuszeregu stał oddział żołnierzy, a przed nim stali jacyś dowódcy, bo trochę lepiej ubrani, trochę bardziej oporządzeni. I to był czas kapitulacji. I już się wtedy żołnierze zbierali do wyjścia z Warszawy trasami wyznaczonymi przez Niemców. Oni prawdopodobnie wychodzili przez plac Kercelego i tam musieli zdać broń i dalej iść potem do niewoli, ale też którędy dalej, nie wiem, [do Ożarowa]. I to jest... czyżby wszystko, co chciałem powiedzieć?
Aha, chciałem mówić o […] moich weryfikatorach, których wypowiedzi upewniają mnie, że nie wszystko jest tutaj fantazją małego dziecka. Bo podczas tych naszych wspaniałych spacerów z ojcem, kiedyś napotkałem – zupełnie nie spodziewałem się tego – co? Ano bombę, prawdziwą bombę wbitą do połowy w chodnik, stojącą sobie jak gdyby nigdy nic, bomba. No jak… Po prostu mogę jej dotknąć, opukać. Co to za bomba, skąd się to wzięła? To była oczywiście taka, jak to nazwać... w każdym razie element propagandy Ligi Obrony Powietrznej i [Przeciwgazowej], tak zwanego LOPP-u, która miała właśnie za zadanie [zachęcić], (tam jakieś napisy prawdopodobnie były, przynajmniej przed wojną), […] do podjęcia działania w tej Lidze czy coś w tym rodzaju. Tak że bomba była nieszkodliwa, ale dla mnie to była normalna bomba, prawdziwa, normalna bomba. I drugie, co zapamiętałem, to chyba w tym samym miejscu taką budkę policyjną. To był raczej pomost niż budka, bo tam na takim słupie, na który wchodziło się po schodkach, nie wiem, chyba prostych niekręconych, była platforma przykryta z góry jakimś daszkiem i policjant kierował ruchem stamtąd albo po prostu kontrolował zdarzenia na ulicy, co się działo. Ale dlaczego mówię o swoich weryfikatorach? Byłem przekonany długo już po wojnie, że tę bombę to ja widziałem albo przed hotelem „Polonia”, albo przed bankiem BGK. Hotel „Polonia”, wiadomo, w Alejach Jerozolimskich, prawie na rogu Marszałkowskiej. BGK na rogu Nowego Światu i Alei Jerozolimskich. I pytałem różnych starych warszawiaków, pytałem „Jura”. Nikt w życiu nie pamiętał takiej bomby, nic. Żaden nie umiał mi powiedzieć, gdzie ta bomba stała i jak długo ona stała. I w pewnym momencie już grubo, grubo po wojnie, w dziewięćdziesiątym szóstym roku zauważyłem w księgarni [książkę], a potem […], że jest jeszcze wystawa fotografii niejakiego pana Joachima Gerke, który był żołnierzem Luftwaffe i który w latach czterdzieści, czterdzieści jeden obfotografował Warszawę. I patrzę, a tu moja bomba stoi. I stoi przed BGK, w jednym z tych typowanych przeze mnie miejsc. Więc nie mogły, znaczy mogły, ale nie wydaje mi się prawdopodobne, żeby inne rzeczy, które zapamiętałem, były tylko wymysłem, skoro tutaj [nie].
Drugi mój taki weryfikator to jest ([właściwie] był, niestety już nie żyje) pan Endrukajtis, Witold Endrukajtis. Pomimo litewskiego nazwiska szczery Polak. Mieszkał pod numerem czwartym na Miedzianej, czyli był niejako moim sąsiadem. Ja się z nim poznałem już też grubo, grubo po wojnie. Nawet nie wiem, jakim cudem, gdzie to było i kiedy. W każdym razie zaprzyjaźniliśmy się. Mam ze sobą jego wspomnienia z okresu Powstania Warszawskiego, może i okupacji też. Z tym że on też jako osoba cywilna brał udział w różnych akcjach, ale w bojowych akcjach udziału nie brał. [...] U niego też jest szereg wyjaśnień. Na przykład ta ulica Szopena i to, że nie Chopin, tylko Szopen, to on mi zwrócił na to uwagę i podał powód. Druga sprawa to mi powiedział jeszcze, bo ja również to zapamiętałem chyba jeszcze z czasów okupacji, że był nalot w nocy. Nie pamiętam, czy myśmy zeszli do piwnic. Chyba tak, bo w takich sytuacjach to schodziliśmy, i potem, kiedy wyszedłem rano na balkon, to zupełnie dziwne mi się to wydało, bo dom, który stał po przeciwnej stronie, kilka domów w lewo, leżał sobie taki rozłożony równiutko cegła po cegle na ulicy aż do połowy jezdni. To był po prostu skutek tego nocnego bombardowania, jeden z wielu. Prawdopodobnie, jak tłumaczył mi właśnie pan Endrukajtis, to były dwie bomby. Jedna spadła na halę targową, na placu Kazimierza. Prawdopodobnie lotnik pomylił ją z dworcem kolejowym. Taka hala kształtem przypominała dworzec. A druga to prawdopodobnie była wymierzona raczej w pomost nad torami, jak [ulica] Żelazna przechodziła właśnie tym pomostem do Alei Jerozolimskich. Tam była mierzona, a trafiła w ten dom. I to są tacy według mnie moi weryfikatorzy, którzy poniekąd uwierzytelniają te moje opowieści.
Aha, jeszcze nie wszystko, to będzie bardzo porwane. (Gdybym ja może zaczął po swojemu to wszystko od początku, to potem [byłyby] jakieś pytania czy w trakcie by się pojawiły, a tak to […] ja wracam znowu do jakichś rzeczy, które już były). W czasie okupacji byliśmy z wizytą z ojcem mniej więcej na przedmieściach Warszawy, prawdopodobnie to było Okęcie. Były to takie jednorodzinne domki nieduże, był ogródek tam. I w pewnym momencie rozszalała się jakaś straszna strzelanina, tak że wszyscy wyszli z tego domku. To oczywiście działo się daleko, to było w Warszawie, nie […] ten teren, więc śmiało... Oczywiście każdą kulką można było dostać też, tak czy inaczej, ale to było raczej daleko. I okazało się, że jest to […] albo jakaś interwencja lotnicza, albo zrzuty, albo bombardowanie. Tak że niemieckie działka strzelały w [górę], prawda. I [pamiętam] widok tych idących różnokolorowych „paciorków”, bo to były po prostu kolorowe pociski, i widok tych reflektorów przesuwających się po niebie w różne strony. Mało tego, widok tak zwanych flar, czyli takiej rakiety długo palącej się, zawieszonej na spadochronie i bardzo powoli opadającej na ziemię. To była bajka. Wprawdzie ja nie wiedziałem – tak napisałem w swoich wspomnieniach, że ta bajka to się nazywa gra życia ze śmiercią. Ale wtedy mi się to wydawało tylko bardzo, bardzo atrakcyjne.
Potem jeszcze w tym samym domu na Szpitalnej, gdzie był sklep, tylko w oficynie, mieszkał również nasz kuzyn, którego ja nazywam wujkiem, niejaki pan Augustyn Jaworski, podoficer pożarnictwa. Jak umarł, to już [był] pułkownikiem, ale ożeniony z którąś ze Składankówien, tylko chyba nie z linii ojca. Chyba ojciec ojca, czyli mój dziadek, miał brata i to była druga taka liczna gałąź rodziny Składanków, ale też do nich jeszcze nie dotarłem do końca. W każdym bądź razie tenże pan Jaworski, wuj Jaworski, jako strażak zaprosił nas kiedyś (zresztą dziecko tam być nie powinno, no bo to była jakaś biba nieźle zakrapiana) do koszar na ulicy Chłodnej, tam gdzie była taka wysoka wieża. Jest [ona również] w wielu publikacjach. Te koszary są zarówno na ulicy Chłodnej, jak i na ulicy Ciepłej, bo z jednej strony jest wejście od Ciepłej, a z drugiej od Chłodnej. I pozwolono mi wejść na tę wieżę. To była już atrakcja wielka – wejść na wieżę. Stamtąd miałem przepiękny widok całej najbliższej Warszawy, a oprócz tego była tam jeszcze syrena alarmowa, więc ja niewiele myśląc, z dużym wysiłkiem, ale jednak udało mi się, zakręciłem. Wpadł dyżurny strażak: „Rany boskie, zaraz będą Niemcy. Zostaw to, uciekaj stąd”. No i nie wiem, czy Niemcy byli, czy nie byli. W każdym bądź razie ja kawałek alarmu zdążyłem odprawić. Natomiast jakie konsekwencje były? Chyba żadnych, bo nikt nie przychodził. Tam zresztą ci się bawili na całego, łącznie z moim ojcem i z moim wujkiem Jaworskim. Wujek Jaworski był zresztą bardzo zasłużony, bo był może nawet jednym z organizatorów takiej organizacji, […] ona się nazywała „Skała”. To była strażacka organizacja konspiracyjna i wujek również brał udział w jej powstaniu, w konspiracji [i Powstaniu]. Napisał zresztą wspólnie z kolegą, który być może był lepszy literacko, takie wspomnienia „Strażacka wierność”. (Też mogę podać dane bibliograficzne dotyczące [tej ksiązki]).
A jaka jeszcze była atmosfera w tej Warszawie. Oczywiście jeśli chodzi o okupację, no to jak wiadomo, raczej ponura. Ale miewałem też różne humorystyczne z dzisiejszego punktu widzenia przygody. Mianowicie z ojcem kiedyś wracaliśmy z Powązek. Było już zupełnie ciemno i wracaliśmy tramwajem, stąd wniosek, że Powązkowską chodził tramwaj. Chociaż może akurat wsiedliśmy gdzie indziej, może nie na Powązkowskiej, a na Okopowej. W każdym bądź razie jechał ten tramwaj, jechał, turlał się, ciemno w nim dosyć było i ciasno było przede wszystkim. Siedziałem chyba na ojca kolanach i słyszę głos jakiś dziewczęcy: „Weź ode mnie tę torbę na chwilę”. I dramatycznie brzmiące zdanie: „Nie mogę. Nie mam ręki”. Więc, Boże, dziewczyna nie ma ręki. Muszę zobaczyć, jak wygląda taka dziewczyna bez ręki. Przyglądam się dokładnie, ma ręce, obie ręce, więc… Nie znałem jeszcze tych warszawskich skrótów, że nie mam ręki, to znaczy nie mam wolnej ręki. To też było dla mnie [zagadkowe], dopóki tego nie rozszyfrowałem.
A atmosfera Warszawy, ta okupacyjna, no to pamiętam piękne warszawskie ulice. To były naprawdę piękne warszawskie ulice, piękna architektura. Ja, no dziecko, ale odczuwałem to. I ludzie byli właśnie tacy jacyś zżyci ze sobą, bardziej kontaktowi niż dzisiaj. Poza tym pamiętam upajający mnie do dzisiaj zapach z piwnicy. To jest tak: mieszanina już zwietrzałego betonu czy wapna, kocie siki i dym zgaszonej świecy, znaczy zapach zgaszonej świecy. Ten konglomerat ja śledziłem jeszcze grubo po wojnie. Chciałem jeszcze raz odetchnąć tą atmosferą. Dopóki nie było tych wszystkich domofonów, dozorców, strażników, to wchodziłem do takiej piwnicy [jednej czy drugiej z kamienic w Śródmieściu] i napawałem się tym koszmarnym smrodem i byłem znowu w Warszawie w czterdziestym trzecim czy w czterdziestym czwartym. To nie było koniecznie o nastroju Warszawy, ale taki był. To jeszcze [jedno] moje wspomnienie.

• Do tej pory nie wspominał pan o kontaktach z rówieśnikami oprócz dziewczynki?

• Ale jeszcze ten okres może przedpowstaniowy czy okupacyjny. Bo ma pan jeszcze…

• W którym to było roku?

• Mama wyszła za mąż za majora Fabiszewskiego.

• Czy jeszcze jakieś potrawy z okresu okupacji pan zapamiętał?

• To było po Powstaniu?

To było tuż po Powstaniu, tak. Tuż po Powstaniu, kiedy jeszcze nie wiadomo w ogóle było, co będzie dalej. I ja się tak cofałem, właściwie siedząc na podłodze, tak jedną ręką podparty i nogami się odpychałem, odpychałem, aż wsadziłem rękę w stos szkła, który były poukładany z rozbitych szyb, i mam ranę z Powstania. Czasami ją widać jeszcze. Wprawdzie to nie rana zasługująca na Krzyż Walecznych, a wręcz przeciwnie, dostałem od ojca potężną burę, że się rozpłakałem przy szkopie, gdzie trzeba było zęby trzymać zaciśnięte i nie płakać. No ale wychowaliście takiego wychuchanego chłopczyka, to co się dziwicie. Jak miał [usprawiedliwioną] okazję, to płakał.
Teraz przygotowywaliśmy się do ewakuacji, więc zaczęto szyć jakieś ogromne toboły (których gdy zapełnione oczywiście nikt na plecy nie był w stanie założyć), z jakichś koców. A pakowało się do środka co? Oczywiście znów jakieś pierzyny, jakieś [rzeczy] bez sensu zupełnie, zamiast futer, bo były, zamiast jakichś, nie wiem, droższych rzeczy, jakiejś zastawy... No nie mówię o zastawie porcelanowej, ale o sztućcach, przypuśćmy, coś w tym rodzaju. [Zamiast brać] jakieś ważniejsze [rzeczy], to nie – zupełnie bez sensu. Ale ja się teraz tym ludziom nie dziwię. Zupełnie skończył im się świat. Było Powstanie, mieli przyjść nasi, mieli przyjść Anglicy, Amerykanie, mieli wreszcie ci cholerni ruscy przyjść i też nie przyszli. „I co? Jak to? To my zostajemy znowu z tymi Niemcami? Znowu nowa okupacja”. Tak że oni mogli być wytrąceni, zupełnie zbici z pantałyku. I co dalej, jak się zachować? Nie wiedzieli. No w każdym razie jakoś tam się wyszykowaliśmy.
Według pana Endrukajtisa to dopiero 6 czy 7 października cywile wyszli z Miedzianej, no my powinniśmy wyjść razem z nimi. Musieliśmy na pewno iść do Towarowej i Towarową potem do Grójeckiej. Bo pamiętam dokładnie te kabłąki linii tramwajowej, że słup stoi pośrodku, a po obu stronach są takie kabłąki i dopiero tu są druty elektryczne, po których idzie pantograf tramwaju. Tak że rząd słupów tramwajowych to pamiętam. I pamiętam, że szliśmy i szliśmy. Ja już byłem bardzo zmęczony. Nie wiem, czy doszliśmy tylko do Dworca Zachodniego i potem nas już przerzucili do Pruszkowa, czy szliśmy [aż] do Pruszkowa. Ale to byśmy szli chyba ze dwa dni, bo tam i starcy szli, i takie pędraki jak ja, tak że myślę, że od Dworca Zachodniego czymś nas przewieźli.
[W Pruszkowie] był ten obóz przejściowy, który dla mnie się wydawał piekłem. Bałem się przede wszystkim, że się zgubię, bo tych ludzi była masa. Kręcili się w prawo, w lewo, wszędzie, tu płakali, tutaj nie wiem, tam ktoś się załatwiał, no bo nie było [ubikacji]. Ten obóz to było po prostu tylko [betonowe baraki]. Wprawdzie to były warsztaty kolejowe, ale zupełnie nieprzystosowane do funkcji, jaką Niemcy im narzucili. Tak że to było dla mnie bardzo koszmarne. Wiem, że tam spałem. Noc przespałem w tym obozie. Następnego ranka stanęliśmy tam przez jakąś [komisją], przed jakimś oficerem niemieckim, który siedział przy stoliczku i rozdzielał, kto, gdzie. Ojca zaraz złapano do robót (ojciec wyszedł z nami, z ludnością cywilną), na roboty przymusowe do Niemiec. Wylądował w rezultacie w Essen i tam w fabryce Kruppa, w takiej stalowni Kruppa, fabryka zbrojeniowa, przesiedział, przepracował chyba do maja czy do kwietnia, [raczej] do maja. A my zostaliśmy dalej popchnięci w transport.

• My, to znaczy kto?

To znaczy ciocia Halina i ja. Czy była ta służąca, nie umiem powiedzieć. W każdym bądź razie tyle wiem, że wsadzili nas na otwarte lory i gdzieś nas wieźli, po czym wypuścili nas, ustawili w kolumnę i prowadzili pod strażą, co jak niedawno się dowiedziałem, (znaczy niedawno, ładnych parę lat temu), było dosyć niezwykłe dla obyczajów niemieckich w tym przypadku, bo ta ludność z Powstania była dowożona w jakieś miejsce, na przykład w Kieleckie, i rozpuszczana po prostu. „Idźcie sobie, szukajcie szczęścia, gdzie kto może”. A tu ustawiono nas w kolumnę. Ludzie z bronią naokoło. O co chodzi? Czyżby nas mieli zaprowadzić jeszcze do któregoś z obozów i po co? W zasadzie takie mało nadające się na siłę roboczą towarzystwo. Ale tak szliśmy, szliśmy i przyplątał się, przepraszam za to słowo, jakoś do nas dołączył jakiś starszy pan, że niby my stanowimy rodzinę. Trzymaliśmy się razem: starszy pan, ciocia Halina i ja. Ja między nimi, żeby mnie mogli trzymać za ręce. Bo jeszcze jest to, że ja jestem […] chory na serce […] od urodzenia. Być może, że to cackanie się ze mną przez, już nie mówiąc o tym, że jestem jedynakiem, to było spowodowane tym, że: „To dziecko przecież w każdej chwili może umrzeć. Rany boskie, trzeba go oszczędzać”. Tak więc mnie ciągle oszczędzali. I skończyło się na tym, że tutaj też, co tu robić. Te dziecko idące, jak daleko zajdzie, co się stanie? I postanowiliśmy prysnąć z tej kolumny. Po prostu prysnąć, bo żandarmi szli po lewej stronie, kolumna po prawej miała rów, a dalej już pole, i myśmy wyrwali z tej kolumny jak zające. Nie wiem, mnie to chyba nieśli, bo ja tylko nogami w powietrzu przebierałem, a oni oboje pędem gdzieś między jakieś snopy, […] no snopy to już chyba nie, bo to już było za późno, [październik], ale między jakieś... nie wiem… [kopy]. W każdym razie czy zbiórka ziemniaków była, czy coś, byli ludzie ze wsi, były jakieś wozy. Czy [Niemcy] za nami strzelali, czy nie strzelali, nie mam pojęcia o tym, bo w ogóle to był też taki moment, kiedy ja byłem tylko poza moją wolą i poza moją percepcją niesiony gdzieś tam, gdzie miało być dobrze.
No i wylądowaliśmy w pierwszej wsi. Potem błąkaliśmy się po tych wsiach. Pamiętam też z kolei smak, który już trudno teraz zdobyć – smak chleba, zwykłego chleba. Boże, jak ten chleb potrafił pachnieć i jak on potrafił smakować. Teraz już rzadko ktoś usiłuje zrobić taki chleb i rzadko gdzieś się coś takiego trafia. No i takim chlebem, może nie wodą, ale mlekiem więcej żywiony, obleciałem kilka wsi. To było w okolicach Częstochowy i tak dotrzymaliśmy z tą ciocią, bo czy ten dziadek potem poszedł swoją drogą, czy jak, tego nie wiem. Dotrzymaliśmy do zimy.
Zimą przychodzili partyzanci, no znów miałem używanie z bronią, nie tylko pistolety, ale miałem broń maszynową, na przykład stena, którego zdążyłem „zepsuć”. To znaczy zepsuć go zdążyłem o tyle, że trzymałem, kręciłem nim, oczywiście był bez magazynka i bez nabojów, ale kręciłem, kręciłem, aż wykręciłem, że mi się sten rozpadł na dwie części. No i teraz ja struchlały, „Boże, zepsułem stena, co ja powiem temu...” A on zauważył: „No co, stena zepsułeś, tak? No i co teraz?”. Okazuje się, że po prostu tak się stena rozbiera. Trzeba było – żeby go rozłożyć na części – któreś tam miejsce nacisnąć i wtedy puszczała sprężyna i sten się rozłączał, lufa się odłączała od reszty. I pokazali mi, mało tego, chcieli mi [dać wypróbować]: „Chodź, to rzucisz sobie granatem”. Ciocia mówi: „Nie! Rany boskie, tylko nie to. Panowie, przecież może wypaść mu ten granat z ręki”. No, ciocia nie pozwala, trudno, ale taka propozycja była. „Chodź, rzucisz sobie granatem”. Granaty, pamiętam, były trzonkowe, to były tak zwane tłuczki, bo to wyglądało rzeczywiście jak tłuczek. Mianowicie długi trzonek drewniany, taki profilowany elegancko i tu jeszcze puszka żelazna, która rzeczywiście wyglądała jak tłuczek. No ale jako dziecko nie rzuciłbym tym albo rzucił, nie wiem, może pół metra przed siebie, więc raczej rzeczywiście kiepska [propozycja].

• Zatrzymał się pan z ciocią u jakiejś rodziny?

Nie, nie u jakichś [krewnych]. Nie wiem, czy to było wynajmowane, u jakiejś rodziny chłopskiej po prostu. Mieszkaliśmy w jakiejś jednej izbie i tam [przychodzili partyzanci]. W każdym razie […] woleli sobie porozmawiać z panią z Warszawy, bo ta coś tam wiedziała przynajmniej, co się święci na świecie, natomiast ci to wiedzieli tylko to, co dookoła nich się dzieje. Tak że [partyzanci] chętnie przychodzili do tej cioci.
Tam właśnie już pod koniec zimy znalazła mnie mama. To było też coś w rodzaju cudu, bo mama wyszła też z ludnością cywilną i też ją wsadzili do jakiegoś transportu, i uciekła z tego transportu, będąc już na terenie Austrii, więc prawdopodobnie wieźli ją do Mauthausen, chyba że były jeszcze jakieś inne obozy kobiece w pobliżu. Mogli, nie wiem zresztą, w każdym bądź razie, ona urwała się z tąż ciocią Myszką, bo obie były w tym samym oddziale w Powstaniu, urwała się i na jakichś balach, na takich otwartych lorach załadowanych właśnie wielkimi balami drewnianymi wróciła do Polski. Przedostała się chyba do Warszawy, a jakim cudem ona się dowiedziała, że ja mogę być pod Częstochową razem z tą ciocią... Znaczy ona wiedziała, że ta ciocia istnieje, i mało tego, nawet w czasie Powstania wysłała do mnie prezenty. Z jakiej okazji, już nie wiem, ale jeszcze w czasie Powstania przyszła do nas na Miedzianą Tosia. To była taka pani, co zaciągała tak bardzo, taka Tosia, i powiedziała, że przychodzi od mamy, że daje mi tutaj to i tamto i, że mama bardzo mnie całuje i tak dalej. Nie wiem, czy mama nie chciała przyjść, czy nie mogła przyjść. A ta Tosia niestety biedna zginęła potem, już właściwie w pobliżu mieszkania mamy, w pobliżu ulicy Szopena, bo na ścianie ulicy, w każdym razie na ścianie domu wychodzącego na Wisłę, na wyższych piętrach, znaczy nie na ścianie, tylko w domu, którego ściana frontowa wychodziła na Wisłę, ona spała tam w jednym z pokoi i tam zginęła od pocisku artyleryjskiego zza Wisły, więc prawdopodobnie jakiś sowiecki. I potwierdzenie, że to była ta Tosia, chyba znalazłem u pana Roberta Bieleckiego, wspaniałego historyka, w jego ogromnej pracy „Żołnierze Powstania Warszawskiego”. Tam były między innymi raporty patroli PCK, które to patrole albo wyznaczały do ekshumacji, albo ekshumowali. Tam na tym skwerku, na którym jest jeszcze zresztą toaleta do dziś (teraz to jest chyba bar wietnamski zamiast toalety, a toaleta była przez iks lat, przez kilkadziesiąt lat, więc chyba nie jest to najlepszy pomysł, żeby tam lokalizować zakład spożywczy), tam odnalazłem na liście właśnie nazwisko Antoniny jakiejś tam, też takiej z kresowym nazwiskiem, tak że myślę, że to ona właśnie.

• Mama znalazła pana pod Częstochową.

No, właśnie. Znalazła mnie się pod Częstochową. Ja absolutnie nie chciałem z nią iść. Już zdążyłem się przyzwyczaić do tej cioci Haliny, ostatecznie ładnych parę miesięcy czy nawet już ponad rok byłem z nią, tak, zdecydowanie ponad rok, więc mama teraz znowu była dla mnie kimś obcym. Mało tego, ja tam wyrwałem się, kopałem, mamy nie chciałem, bardzo nieładnie się zachowałem, jednak mama mnie zabrała.
Zabrała mnie do Częstochowy, tam zaczepiła się babcia, babcia Helena, matka mojej mamy... Ale długo tam nie pobyłem, bo zaraz dostałem zapalenia chyba oskrzeli, jeżeli nie płuc, i wylądowałem w szpitalu. Szpital na szczęście nie był wyposażony w aparaturę rentgenowską. Dlaczego na szczęście? Ano dlatego że trzeba było iść prywatnie i zrobić rentgena gdzieś na mieście, jak to się mówi, więc mama mnie zabrała z tego szpitala. Zresztą ja nienawidziłem tego szpitala, bardzo źle się tam czułem, okropnie się czułem. W ogóle byłem prześladowany przez dzieci z różnych powodów, między innymi z tych, że (to nie była moja wina) co noc miałem „pompę” w łóżko, tak że leżałem w tym mokrym, a dzieci się śmiały, bo co miały robić dzieci. Oczywiście to była bardzo naturalna reakcja. W każdym bądź razie wyszliśmy z tego szpitala szukać rentgena i był to dzień, w którym nastąpił atak sowiecki na Częstochowę, tak że jeszcze nie weszli, ale już strzelali z dział. Niemcy chodzili tam trójkami, jak to oni mieli w swoim zwyczaju, w lewo, w prawo, po tych ulicach błyskawicznie. Zapamiętałem też przepiękne stosy pocisków do moździerza, z kolorowymi ogonami, bo […] [każdy] rodzaj pocisku był odpowiednio malowany. Chciałem mamę namówić, żeby mi pozwoliła wziąć taki jeden na pamiątkę, tak dla siebie, ten najmniejszy, ale nie, też się nie udało. No i okazuje się, że ten pan nam zrobił rentgena, ten pan, to znaczy któryś z lekarzy, i także zalecił, jak się bronić przeciwko wszystkim schorzeniom gardła i oskrzeli, i kazał mi pić „kakał”, „kakał na wodzie”. „Kakał na wodzie” nam zostało do tej pory, do czasu, kiedy mama żyła, ten „kakał na wodzie” będziemy robić. W każdym bądź razie poczciwy człowiek, chwała mu za to, że dał nam poradę i zrobił te zdjęcie. I myśmy z mamą jeszcze zdążyli pójść na Jasną Górę do Matki Boskiej. Tam się pierwszy raz pomodliłem, chociaż miałem już wcześniej obrazek Matki Boskiej, znaczy taki ze mną, jako taki szkaplerz, jako taki chroniący mnie obrazek. No i tam się pomodliłem i okazało się, że kiedy wróciliśmy do szpitala, cała ta ściana, na której stało moje łóżko, nie tylko moje, bo tam był szereg łóżek, została zburzona właśnie pociskami artylerii. Tak że gdybym został i nie poszedł do tego rentgena, to nic z tego dalej by już nie było. Nie miałbym okazji spotkać się z państwem. No więc to tyle.
Potem wróciliśmy do Warszawy razem z babcią. Babcia zainstalowała się w bramie […] [przy] restauracji „Staropolska” na Krakowskim Przedmieściu, tuż, tuż przy „Harendzie”. W głębi była jeszcze ciastkarnia, jak on się nazywał, [Pomianowski] bodajże. I tam z tłumem innych ludzi oczywiście mieszkaliśmy w tym sensie, że był dach nad głową, a tu wegetowaliśmy opatuleni w jakieś różne części ubioru oraz jakieś jeszcze pierzyny, może coś takiego. Odwiedziliśmy jeszcze wujka Jaworskiego. Jego mieszkanie zostało nienaruszone, też nocowałem tam ze dwie noce, ale wyjechaliśmy już potem z Warszawy.
Aha, chodziliśmy z mamą jeszcze podczas okupacji na tak zwane groby. W sobotę wielkanocną chodzi się od kościoła do kościoła. Myśmy mieli taką stałą trasę, zaczynaliśmy przy kościele Świętego Krzyża, a kończyliśmy na Starym Mieście, na kościele Najświętszej Marii Panny, taka najstarsza warszawska świątynia, gotycka zresztą.

• To była Wielkanoc którego roku?

No, więc myśmy co roku chodzili w czasie okupacji, co roku chodziliśmy. Te groby przygotowywane przez księży i ludność były bardzo wymowne i bardzo wzruszające... [...]I teraz, kiedy byliśmy w Warszawie znowu, już po Powstaniu, już po tułaczce, znowu poszliśmy przy najbliższej Wielkanocny na groby. To był [chyba] rok czterdziesty piąty, poszliśmy swoją starą trasą i zauważyłem, że w kościele Świętego Krzyża w ogóle pół posadzki jest zawalone do piwnic i tam na dole jest ustawiony karabin maszynowy, oczywiście już jako wrak, jako zaakcentowanie tego, co się tutaj stało. I poszliśmy aż do Starego Miasta. Na Starym Mieście, na Rynku leżał ogromny pocisk, to jest chyba pocisk ważący ponad tonę, z takiego miotacza min, [moździerza] Karl [czyli] Thor. To jeden z największych kalibrów, jaki był użyty przeciwko Powstaniu Warszawskiemu. Akurat był niewybuch, tak że na szczęście mogli prawdopodobnie Powstańcy wybrać materiał wybuchowy i nic się tutaj nie stało. Mijaliśmy również taką gołębiarkę, która wyglądała jak czarownica, na ulicy Piwnej. Ona się nazywała pani Majchrzak, pisano o niej zresztą, te gołębie siedziały jej na ramionach, na głowie, ona była rozczochrana, zapaskudzona tymi odchodami gołębimi. Ona te gołębie przytulała, karmiła, no wspaniale się zresztą nimi [zajmowała] – taka pierwsza prawdziwa warszawska postać, jaką zastaliśmy w Warszawie. I potem, kiedy doszliśmy już właściwie na Nowe Miasto, tam zobaczyliśmy, że nasz kochany kościół Najświętszej Marii Panny stoi, cały stoi, nienaruszony. Weszliśmy w bramę kościoła i... przed nami Wisła i Praga. Tak że cała apsyda była zrujnowana, ale rzeczywiście wyglądał z zewnątrz, jakby był nienaruszony.
Potem w czterdziestym siódmym roku jeszcze poszliśmy na takie groby. I to były groby autentyczne już, bo poszliśmy ulicą Podwale i tam się odbywały ekshumacje. To znaczy na [brzegu] chodnika rzędem leżały ludzkie kości, czaszki i to była też dosyć makabryczna chwila, bo intencją naszą było pójść na groby i poszliśmy na groby, poza tymi w kościołach to mieliśmy groby na żywo. Jeszcze bardzo ciekawa rzecz, w momencie kiedy w czterdziestym piątym, nie, w czterdziestym szóstym też byliśmy na grobach i zastanawialiśmy się potem, co zrobić, jak urządzić i za co urządzić święta wielkanocne. I przechodzę [z mamą] przez plac Trzech Krzyży i przy kościele Świętego Aleksandra [znajduję] jakiś banknot leżący na gruzach – tak po prostu sobie [leżał] na gruzach – a obok niego książeczkę, którą mam ze sobą (później państwu pokażę), taką malusieńką książeczkę do nabożeństwa. Ktoś nieznany mi zostawił, chociaż tam jest chyba jego imię.
Tym razem szliśmy na te groby w czterdziestym siódmym roku razem z moim kolegą i rodziną jednego z drukarzy z naszej drukarni. Właśnie ten kolega był synem drukarza. Poszliśmy za potrzebą w ruiny i kolega wychodzi z ruin i trzyma w ręku co – karabin. Karabin oczywiście już bez kolby, karabin mocno przyrdzewiały, ale powstańczy karabin, no co tutaj dużo mówić. Oczywiście nie było szans, żeby go zabrać w całości. On, zdaje się, odłamał muszkę, ja szczerbinkę czy odwrotnie to było i te przeżycie – znowu z tą bronią w ręku, tym razem już użytą, autentyczną (tamte też były używane). W każdym bądź razie ten karabin bardzo podniósł nas na duchu, że mamy szczątek, pamiątkę po Powstaniu Warszawskim. Gdzieś niestety się to zagubiło po drodze, nie mam już tego.
A już w latach dziewięćdziesiątych to tylko postarałem się o to, żeby moi rodzice zostali odznaczeni. Po pierwsze, żebyś ich zweryfikować jako żołnierzy konspiracji i Powstania, znaczy ojca tylko jako żołnierza Powstania, a matkę jako [uczestniczkę] konspiracji i Powstania. Oboje mają […] Warszawski Krzyż Powstańczy i krzyż Armii Krajowej, tak że też jestem bardzo szczęśliwy, że mogłem [ich] w ten sposób uhonorować. To chyba wszystko, bardzo nieskładnie i nieporadnie.

• Jeszcze proszę na koniec podsumować, co pan sądzi o Powstaniu?

Co ja sądzę? Dla mnie to jest świętość. Co ja tu jeszcze mogę dodać, proszę pani. Tyle lat wyczekiwania, ta atmosfera potem, jaka była w tym [Powstaniu]. Zresztą przychylam się do tego zdania, że tych młodych ludzi nie można było zatrzymać. Gdyby Powstanie nie zostało zorganizowane, to ono by wybuchło samorzutnie. Ci ludzie by poszli i jeszcze gorzej byłoby, niż było. Ale potem, że zostaliśmy zdradzeni przez sojuszników z każdej strony, że Anglia i Ameryka w bardzo nikłym stopniu pomagały Powstaniu, Sowieci w ogóle [nie], to już była po prostu podłość. Zatrzymali się na tym [praskim] brzegu i czekali, aż my się wykrwawimy tutaj w walce z Niemcami. Nie, dla mnie to jest absolutna świętość i wszystko, co się wiąże z Powstaniem, od dawna gromadzę. Zresztą już nie wiem, po co, już tego nawet nie zdążę przeczytać teraz, ale każda rzecz, każda najdrobniejsza rzecz dotycząca Powstania, która się mogła otrzeć jakoś o Powstanie, już dla mnie jest rzeczą bardzo ważną, godną uwagi. No i uważam, że [to], co pan świętej pamięci prezydent (zresztą podwójny prezydent, bo i Warszawy, i Polski) najważniejszego mógł zrobić, […] na ile dano mu to zrobić, to jest Muzeum Powstania Warszawskiego. Za to mu jestem ogromnie wdzięczny. Nie tylko ja, ale [wiem], że w ogóle całe nasze środowisko rodzinne i środowisko, z którym się na ogół spotykam, to są też po tej stronie, że tak powiem. Tak jak widzę, jak to wspaniale się rozwija (mówię o Muzeum) jak Muzeum jest zresztą niesamowicie zorganizowane, ekspozycja jest niespotykana nigdzie indziej, jest tak atrakcyjna, jest tak edukacyjna, jest taka w duchu tego Powstania... Nie mam słów. Jestem szczęśliwy, że Muzeum Powstania Warszawskiego jest, że mogę do niego chodzić.