Na rogu ulic Chmielnej i Żelaznej znajduje się dawna kamienica pracowników Polskich Kolei Państwowych, popularnie zwana Domem Kolejowym. Gmach ten – wraz z położonym po zachodniej stronie ul. Żelaznej Dworcem Pocztowym – był ważną redutą powstańczą. Z tych dwóch modernistycznych budynków przetrwał do dnia dzisiejszego jedynie Dom Kolejowy.
W sierpniu i wrześniu 1944 r. bronił go najsłynniejszy oddział powstańczy Narodowych Sił Zbrojnych – kompania „Warszawianka”. Mimo zaciekłych ataków nieprzyjaciela utrzymano go do końca Powstania. O powstańczej historii budynku przypominają liczne ślady po kulach widoczne na jego fasadzie od strony ulic Żelaznej i Chmielnej oraz dziedzińca. Bohaterskich obrońców zaś upamiętnia tablica umieszczona na ścianie gmachu.
Budowę Domu Kolejowego prowadzono w latach 1925–1929. Był on częścią większego założenia urbanistycznego, który zakładał budowę kamienicy z dużym wewnętrznym dziedzińcem. Plan ten zrealizowano dopiero po wojnie, choć tylko częściowo.
Styczeń 2021 r. Ostrzelana fasada Domu Kolejowego. Fot. Rafał Brodacki/Muzeum Powstania Warszawskiego
Przez pierwsze dni Powstania gmach zajmowały różne grupy podporządkowane dowódcy tworzącego się Zgrupowania „Chrobry II”, które następnie przechodziły na drugą stronę Al. Jerozolimskich. Dopiero 4 sierpnia 1944 r. jednostka NSZ por. Tadeusza Siemiątkowskiego „Mazura” na stałe obsadziła budynek. Grupa ta stała się trzonem utworzonej kompanii „Warszawianka”, która weszła w skład Zgrupowania „Chrobry II”, a Dom Kolejowy stał się jej kwaterą.
Styczeń 2021 r. Ostrzelana fasada Domu Kolejowego od strony ul. Żelaznej. Fot. Rafał Brodacki/Muzeum Powstania Warszawskiego
Dom Kolejowy był jednym z najwyższych budynków w okolicy. Znajdował się w strategicznym miejscu, gdyż obok przebiegała linia kolei średnicowej i główna arteria komunikacyjna stolicy – Al. Jerozolimskie. Gmach więc idealnie nadawał się na powstańczą redutę. Opanowanie budynku przez Powstańców uniemożliwiło Niemcom swobodne poruszanie się Al. Jerozolimskimi. Ponadto załoga Domu Kolejowego współdziałała z obrońcami Dworca Pocztowego w utrzymaniu wykopu linii średnicowej i skutecznie blokowała wylot ul. Żelaznej.
Styczeń 2021 r. Ostrzelana fasada Domu Kolejowego od strony dziedzińca. Fot. Rafał Brodacki/Muzeum Powstania Warszawskiego
Po zajęciu budynku Powstańcy natychmiast przystąpili do jego umacniania. Oprócz kwater powstańczych w gmachu mieścił się obóz jeniecki, centrala telefoniczna i punkt sanitarny. Po zbombardowaniu elektrowni na Powiślu Dom Kolejowy był jednym z nielicznych budynków zajętych przez Powstańców, w których był prąd. Powstańcy podłączyli się bowiem do kabli dostarczających prąd z elektrowni w Pruszkowie na Dworzec Główny zajęty przez Niemców. Kiedy 18 września do Domu Kolejowego przybył dowódca Powstania, aby obserwować amerykański zrzut, był zaskoczony tym, że w budynku działają windy. Warto też wspomnieć, że w Domu Kolejowym walczył legendarny rtm. Witold Pilecki.
Wrzesień 1944 r., ul. Żelazna róg Chmielnej. Dom Kolejowy, w którym kwaterowali żołnierze 1 kompanii „Warszawianka” Zgrupowania „Chrobry II”. Fot. Zygmunt Sowiński „Ostoja”/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Styczeń 2021 r. Dom Kolejowy, ul. Żelazna róg Chmielnej. Fot. Rafał Brodacki/Muzeum Powstania Warszawskiego
Pomimo nieustannego ostrzału z Dworca Towarowego, pl. Zawiszy, rejonu Filtrów, a po 13 sierpnia również z pl. Starynkiewicza oraz ataków czołgów i piechoty nieprzyjaciela, Powstańcom udało się utrzymać budynek do końca Powstania. Zgodnie z postanowieniami układu kapitulacyjnego 5 października jego obrońcy z resztą kompanii opuścili miasto i wyszli do niewoli. Tak zakończyła się powstańcza historia Domu Kolejowego.
Wiosną 2012 r. miało miejsce ciekawe wydarzenie. Robotnik, który wykopywał kabel na dziedzińcu Domu Kolejowego, natknął się na niewybuch pochodzący najprawdopodobniej z okresu Powstania Warszawskiego. Został on zabezpieczony i przetransportowany na poligon w Kazuniu, gdzie został zdetonowany.
Wrzesień 1944 r. Barykada zamykająca ul. Żelazną, widok w kierunku pl. Starynkiewicza. Na pierwszym planie po lewej stronie Dom Kolejowy. Fot. Zygmunt Sowiński „Ostoja”/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Styczeń 2021 r. Ul. Żelazna, widok w kierunku pl. Starynkiewicza. Po lewej stronie Dom Kolejowy. Fot. Rafał Brodacki/Muzeum Powstania Warszawskiego
Autor artykułu
Historyk; zastępca kierownika Działu Historycznego Muzeum Powstania Warszawskiego. Autorka i współautorka pozycji dotyczących konspiracji i Powstania. Jej dwutomowa publikacja źródłowa „Archiwum Zgrupowania Armii Krajowej »Chrobry II«”, opracowana wspólnie z Izabelą Mrzygłód, została uhonorowana nagrodą Varsaviana 2015/2016. W 2019 r. otrzymała wyróżnienie w konkursie Książka Historyczna Roku za redakcję naukową monografii Adama Borkiewicza „Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej”. Jej pasją jest poszukiwanie skrytek z okresu konspiracji i Powstania.
