W wielu opracowaniach i wpisach internetowych poświęconych pomnikowi Mikołaja Kopernika na Krakowskim Przedmieściu powtarza się informacja o zniszczeniu go przez Niemców po upadku Powstania Warszawskiego. Analizując zdjęcia wykonane w czasie Powstania, można jednak dojść do wniosku, że zniszczenie pomnika nastąpiło znacznie wcześniej niż po kapitulacji.
W wielu opracowaniach i wpisach internetowych poświęconych pomnikowi Mikołaja Kopernika na Krakowskim Przedmieściu powtarza się informacja o zniszczeniu go przez Niemców po upadku Powstania Warszawskiego. Takie sformułowanie pojawia się przykładowo w periodyku „Ochrona zabytków” (1953, nr 1), w którym w artykule poświęconym pomnikowi Piotr Biegański (wówczas na stanowisku głównego konserwatora Warszawy) napisał „[…] Tak przetrwał pomnik do powstania 1944 r., do momentu walk na ulicach Warszawy, kiedy to pomnik i cokół zostały uszkodzone pociskami i kulami. Po usunięciu ludności z miasta hitlerowcy poważnie uszkodzoną figurę obalili i wywieźli na zachód jako złom z zamiarem przetopienia.” [link]
Analizując zdjęcia pomnika Mikołaja Kopernika wykonane w czasie Powstania Warszawskiego, można dojść do wniosku, że zniszczenie pomnika nastąpiło znacznie wcześniej niż po kapitulacji Powstania.
Rzeźba astronoma, autorstwa wybitnego duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena, została odsłonięta w maju 1830 r. przed siedzibą Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk (pałacem Staszica).
Fot. Henryk Poddębski/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
W okresie okupacji Niemcy zasłonili zdobiące cokół dotychczasowe inskrypcje metalowymi tablicami. Na jednej z nich pojawił się nowy tekst po łacinie, na drugiej zaś tekst niemiecki opis: „Dem Grossen Astronomen Nikolaus Kopernikus”.
Odkręcenie niemieckiej tablicy z pomnika Kopernika 11 lutego 1942 r. przez Macieja Dawidowskiego „Alka” stało się jedną z najbardziej znanych akcji „małego sabotażu”.
Pierwsze uszkodzenia pomnika nastąpiły prawdopodobnie wkrótce po zdobyciu przez Powstańców, 23 sierpnia 1944 r. gmachu Komendy Policji przy Krakowskim Przedmieściu 1 oraz sąsiadującego z nią kościoła św. Krzyża. Na zdjęciu wykonanym tego dnia przez Sylwestra Brauna „Krisa” widoczny jest pożar kościoła, który był następstwem niemieckiego kontrataku. Rzeźba Kopernika wciąż stoi na postumencie, aczkolwiek widać, że jest przesunięta – być może od uderzenia pocisku lub fali uderzeniowej jakiegoś okolicznego wybuchu i uszkodzona (przedziurawione prawe ramię).
23 sierpnia 1944, r. fot. Sylwester Braun „Kris”/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
W kolejnych dniach Niemcy starali się odzyskać utracone pozycje, co wiązało się m.in. z regularnym ostrzałem kościoła i budynków w jego sąsiedztwie. Na kolejnej fotografii Sylwestra Brauna widoczna jest już znacznie zniszczona Komenda Policji (na lewo od kościoła) oraz doszczętnie zrujnowany gmach gimnazjum św. Stanisława Kostki na rogu ul. Krakowskiego Przedmieścia i Traugutta. W oddali widoczne są wielkie kłęby dymu nad Starym Miastem. Niestety nie znamy dokładnego datowania wykonania tej fotografii, ale jego lokalizacja na negatywie wskazuje, że zostało wykonane najprawdopodobniej przed 28 sierpnia 1944 r.
Dzięki temu zdjęciu można jednoznacznie stwierdzić, że pomnik Mikołaja Kopernika uległ zniszczeniu już pomiędzy 23 sierpnia a 28 sierpnia 1944 r. – na fotografii „Krisa” cokół jest już pusty…
23–28 sierpnia 1944, Sylwester Braun „Kris”/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
W zbiorach Muzeum Powstania Warszawskiego znajdują się odbitki dwóch fotografii przedstawiających zniszczony pomnik. Na ich podstawie można wysnuć hipotezę, że rzeźba spadając z postumentu, pękła na dwie części. Otwarte pozostaje pytanie, czy spadła w wyniku celowego trafienia niemieckim pociskiem (analogicznie do zniszczenia kolumny Zygmunta), czy też przypadkiem, od sąsiednich eksplozji.
Październik-grudzień (?) 1944 r., fot. ze zbiorów Władysława Toczyłowskiego
Październik–grudzień (?) 1944 r., NN/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Po kapitulacji Powstania Warszawskiego zniszczony pomnik został przez Niemców wywieziony z Warszawy w celu przetopienia. Odnaleziono go w 1945 r. w miejscowości Hajduki Nyskie.
Po prowizorycznym połączeniu ocalałych części został ustawiony na postumencie i symbolicznie odsłonięty 22 lipca 1945 r.
Jesień 1946 r., fot. Karol Pęcherski/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Ponowne, trzecie w historii, odsłonięcie pomnika nastąpiło 22 lipca 1949 r. po trwającej kilka miesięcy generalnej naprawie uszkodzonej rzeźby.
Autor artykułu
Absolwent Szkoły Głównej Handlowej. Varsavianista. Założyciel portalu Warszawa1939.pl (w 2001 r.) i fundacji o tej samej nazwie. Popularyzator historii Warszawy, konsultant historyczny przy licznych wystawach fotograficznych (m.in. w Domu Spotkań z Historią), filmach (m.in. „Miasto Ruin”, „Powstanie Warszawskie”, „Przelot nad zdobytym miastem”), juror konkursów varsavianistycznych („Retroring”, „Warszawa w rozumie”). Specjalista w Dziale Ikonografii i Fotografii Muzeum Powstania Warszawskiego.
