Wojna i okupacja (1939-1944)

• 3 września Francja i Wielka Brytania, realizując układy sojusznicze z Polską, wypowiadają wojnę Niemcom, nie podejmując wszakże działań zbrojnych. Mimo zaciętego oporu przeważające siły niemieckie posuwają się szybko naprzód, rozbijając polskie oddziały. 6 września dowództwo wydaje rozkaz wycofania wojsk za linię Wisły i Sanu, zaś dwa dni później Niemcy docierają do Warszawy.

• 17 września 1939 do Niemiec dołącza Związek Sowiecki, ignorując istniejące do tej pory umowy zawarte z Polską: „Jeśli w Polsce nie ma już rządu, to nie ma również żadnego paktu o nieagresji” – słyszy w Moskwie polski ambasador Wacław Grzybowski.

• Po agresji sowieckiej padają kolejne punkty oporu: Oksywie (19 września), Warszawa (28 września), Modlin (29 września), Hel (2 października). Ostatni regularny oddział Wojska Polskiego gen. Franciszka Kleeberga kapituluje pod Kockiem 5 października 1939 roku.
  

• Rozpoczyna się okupacja, przekraczająca swym okrucieństwem wszystko, czego Polacy doświadczyli w minionych wiekach pruskiej i rosyjskiej niewoli. Na mocy traktatu podpisanego 28 września obaj okupanci dzielą się polskim terytorium niemal równo po połowie. 12 października Niemcy tworzą „Generalne Gubernatorstwo dla zajętych obszarów polskich”, zajmujące 98 tys. km2  i składające się z czterech dystryktów: krakowskiego, radomskiego, lubelskiego i warszawskiego. Sowieci wcielają zagarnięte tereny do Ukraińskiej i Białoruskiej Republik Sowieckich. Wileńszczyznę otrzymuje Litwa, skrawek Karpat -  Słowacja.

• Obaj okupanci realizują politykę eksterminacji polskich elit. Od pierwszych dni mnożą się precyzyjnie zaplanowane deportacje, wysiedlenia, różnego rodzaju prześladowania i szykany administracyjne oraz egzekucje. Na porządku dziennym jest rekwizycja mienia. Pojawiają się dramatyczne trudności aprowizacyjne, które zagrażają biologicznej egzystencji narodu. Za najmniejsze przewinienia grozi kara śmierci, więzienie lub obóz koncentracyjny. Pierwszy obóz – Stutthof - powstaje już w 1939, następne to: Auschwitz-Birkenau (1940), Majdanek (1941), Płaszów (1944) i inne.

• Załamuje się dotychczasowy porządek społeczny i moralny. W szkołach zakazane jest nauczanie według polskich programów, a na terenie zajętym przez Niemców ogranicza się naukę do minimum. Sowieci starają się zachowywać pozory, pozostawiając początkowo język polski jako wykładowy – istnieje za to nieprawdopodobna indoktrynacja komunistyczna. Szerzy się donosicielstwo.

• Na terenach zajętych przez Niemców szczególnie prześladowani są Żydzi. Okupant umieszcza ich w gettach: pierwsze utworzono w październiku 1939 w Piotrkowie Trybunalskim, następne w Łodzi w 1940, w październiku tego samego roku - w Warszawie. Od grudnia 1941 Niemcy mordują Żydów w obozach masowej zagłady w Chełmnie, Sobiborze, Bełżcu, Treblince, Auschwitz-Birkenau.

• Na terenach Rzeczypospolitej zajętych przez Związek Sowiecki agresor prowadzi politykę antagonizowania zamieszkujących je narodowości, umiejętnie prowokując konflikty pomiędzy Ukraińcami, Żydami i Białorusinami a Polakami, traktowanymi jako wrogi ideologicznie element.

Kampania wrześniowa

• Warszawa 39. Pierwsze niemieckie bomby spadają na Warszawę w chwili wybuchu wojny. Naloty na stolicę trwają cały miesiąc. 17 września płonie Zamek Królewski. Największy nalot ma miejsce 25 września. W bombardowaniu bierze udział blisko 350 bombowców. Na Warszawę spada prawie 630 ton bomb burzących i zapalających. W mieście wybucha około 200 pożarów. W płomieniach stają gmachy publiczne, kościoły, budynki mieszkalne, szpitale  pomimo oznaczenia ich znakami Czerwonego Krzyża. Podczas oblężenia we wrześniu 1939 zniszczeniu ulega 12 procent zabudowy Warszawy.

• Obrona Warszawy. Obroną stolicy we wrześniu 1939 roku dowodzi gen. bryg. Walerian Czuma, od 9 września podległy gen. dyw. Juliuszowi Rómmlowi – dowódcy Armii „Warszawa”. 8 września odparty zostaje pierwszy atak niemiecki na Ochotę. Dzień później Niemcy docierają do Placu Narutowicza, jednak Polacy zmuszają ich do odwrotu. W dniach 17 – 22 września do Warszawy przebijają się wykrwawione w bitwie nad Bzurą Armie „Poznań” i „Pomorze”. 27 września zapada decyzja o przerwaniu walki, spowodowana położeniem ludności cywilnej. Następnego dnia Warszawa kapituluje.

• Ludność w obronie Warszawy. Mieszkańcy Warszawy biorą masowy udział w obronie stolicy. W przededniu wojny w 170 punktach miasta kilkadziesiąt tysięcy ochotników, w tym wielu wyższych urzędników państwowych, przystępuje do kopania rowów przeciwlotniczych. Niezbędna jest budowa barykad i zapór przeciwczołgowych, ponieważ umocnienia polowe znajdują się jedynie na obrzeżach Warszawy, poza linią obrony miasta. Na prowizorycznie zbudowanych barykadach 7 września 1939 roku zatrzymane zostaje pierwsze natarcie niemieckich czołgów na Ochocie, co uniemożliwia zdobycie stolicy z marszu.

• Wejście Rosjan. 17 września 1939 o 4.00 rano Armia Czerwona przekracza granicę Rzeczypospolitej. Ludowy komisarz spraw zagranicznych Mołotow informuje, że Państwo Polskie przestało istnieć. Uderzenie sowieckie pieczętuje przegraną Polski. Władze polskie wydają dyrektywę, nakazującą unikanie walki z Armią Czerwoną poza obroną konieczną, nie stwierdzają  też stanu wojny pomiędzy Polską a Związkiem Sowieckim. Wobec zbliżającego się wroga rząd polski nocą z 17 na 18 września ewakuuje się do Rumunii. Związek Sowiecki i III Rzesza 28 września 1939 zawierają zaborczy układ, równoznaczny z  IV rozbiorem Polski.

• Defilada Niemiecka. Warszawa kapituluje 28 września 1939 roku. 5 października do Warszawy przyjeżdża Adolf Hitler, by w Alejach Ujazdowskich odebrać defiladę zwycięskich wojsk. Polskie podziemie decyduje się na dokonanie zamachu na Führera. Oficer saperów mjr Franciszek Niepokólczycki rozmieszcza 500 kg trotylu na przewidywanej trasie przejazdu Hitlera, na skrzyżowaniu Al. Jerozolimskich i Nowego Światu. 5 października Niemcy zamykają część Śródmieścia – Hitler po defiladzie bez przeszkód dociera na Plac Piłsudskiego. Przyczyny zaniechania zamachu nie są do dziś dnia jasne.

Polskie Państwo Podziemne

• Polskie Państwo Podziemne. Polskie Państwo Podziemne kształtuje się w latach 1939-1940. Tworzą je Związek Walki Zbrojnej, w lutym 1942 przekształcony w Armię Krajową, tajna administracja kierowana przez Delegata Rządu RP na Kraj oraz porozumienie partii politycznych (od stycznia 1944 pod nazwą Rada Jedności Narodowej). Skład tych porozumień ulega w czasie okupacji zmianom, ale jego podstawę tworzą: Polska Partia Socjalistyczna – Wolność, Równość, Niepodległość („Koło”), Stronnictwo Ludowe („Trójkąt”), Stronnictwo Narodowe („Kwadrat”) oraz Stronnictwo Pracy („Romb”).

• Struktura KG AK. Komenda Główna Armii Krajowej kieruje zbrojną działalnością Polskiego Państwa Podziemnego. Poza oddziałami, stanowiącymi odpowiedniki departamentów przedwojennego Ministerstwa Spraw Wojskowych, w skład Komendy Głównej wchodzą komórki organizacyjne utworzone w warunkach konspiracyjnych: Kierownictwo Dywersji („Kedyw”) i Szefostwo Biur Wojskowych. W KG znajdują się też kierownictwa specjalnych formacji, np. Korpusu Zachodniego, Legionu Śląskiego czy „Wachlarza”.

• Tajne Komplety. Władze niemieckie likwidują polskie szkolnictwo wyższe i średnie. Zakazują nauczania historii Polski, dziejów literatury polskiej, geografii. Konfiskują książki wybitnych pisarzy polskich. Nauczanie zabronionych przedmiotów staje się jedną z głównych form walki z okupantem. Podejmują ją spontanicznie nauczyciele, którzy w październiku 1939 tworzą Tajną Organizację Nauczycielską. Liczba uczniów „tajnych kompletów” rośnie przez całą okupację. W roku szkolnym 1943/44 w zajęciach prowadzonych przez ok. 5500 nauczycieli uczestniczy 90 tysięcy uczniów.

• Drukarnie Czasów Wojny. Od 1940 w Warszawie działa największy w okupowanej Europie podziemny koncern poligraficzny – Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze KG AK. Tajne „warsztaty” drukują książki, podręczniki, fałszywe dokumenty, ulotki, czasopisma. Z maszyn schodzi kilka milionów egzemplarzy pism, ponad milion broszur i druków zwartych, ok. miliona ulotek. Od grudnia 1943 nasilają się aresztowania. Każda „wpadka” oznacza śmierć dla drukarzy i kolporterów. Podczas Powstania koncern działa jawnie, ma kilka drukarni. Na początku września bombardowania, a potem utrata elektrowni ograniczają ich działalność.

Okupacyjna codzienność

• Życie Codzienne. Od pierwszych dni okupacji ludność polska znajduje się w bardzo ciężkim położeniu materialnym. W wyniku wymiany pieniędzy traci większość przedwojennych oszczędności. Płace są bardzo niskie, nieproporcjonalne w stosunku do kosztów utrzymania. Rozwija się „czarny rynek”, gdzie ceny są jeszcze wyższe. Władze niemieckie wprowadzają racjonowanie żywności. Polityka okupanta powoduje stałe niedożywienie Polaków, skazanych na prawie trzykrotnie niższe od dotychczasowych normy kaloryczne. W konsekwencji spada liczba urodzeń i mnożą się choroby zakaźne.

• Okupacyjny Terror. Warszawa, jako stolica i największe miasto (prawie 1. 300 tysięcy mieszkańców w 1939), jest symbolem oporu i centrum konspiracji. Staje się obiektem głównego ataku niemieckiego. W mieście i okolicach mnożą się aresztowania, egzekucje i masowe mordy (Wawer 1939, Palmiry 1939 - 1940, Las Kabacki 1939, Las Sękociński 1942). Od końca 1943 do lata 1944 zabito ok. 4300 Polaków, głównie przedstawicieli elity narodu. Uliczne łapanki tworzą aurę zagrożenia życia. Od października 1941 pod karą śmierci ludności żydowskiej nie wolno opuszczać getta, a Polakom udzielać im pomocy.

• Pawiak. Jednym z głównych więzień niemieckich w Generalnym Gubernatorstwie jest Pawiak. Podczas okupacji Niemcy przetrzymują tu ok. 100 tysięcy Polaków, z których ginie blisko 37 tysięcy. Wielu aresztowanych zostaje wywiezionych do obozów koncentracyjnych. Przesłuchania więźniów odbywają się w siedzibie gestapo przy Alei Szucha. Tortury i śmierć podczas śledztwa są na porządku dziennym. Wiosną 1940 w podwarszawskich Palmirach Niemcy rozstrzeliwują kilka tysięcy przedstawicieli inteligencji polskiej. Na ulicach Warszawy częste są łapanki, grożące wywózką na roboty przymusowe do Niemiec.

• Getto. Od jesieni 1939 władze okupacyjne stosują szczególny terror wobec Żydów. Nakazują noszenie opasek z gwiazdą Dawida. Zakazują zmiany miejsca pobytu i korzystania z komunikacji publicznej. Konfiskują żydowskie przedsiębiorstwa. Tworzą getta - zamknięte dzielnice, izolujące ludność żydowską - których nie można opuszczać pod karą śmierci. Pierwsze getto powstaje w październiku 1939 w Piotrkowie Trybunalskim. Największe getto utworzono w październiku 1940 w Warszawie. Na niewielkim obszarze skupiono ok. 450 tysięcy osób.

• Codzieność W Getcie. Przydziały żywności w getcie są dużo niższe niż poza jego murami. Żydzi masowo umierają z głodu. Stłoczenie tysięcy ludzi na niewielkiej przestrzeni i straszliwe warunki sanitarne w gettach są przyczyną ogromnej śmiertelności. Za pomoc okazaną Żydom Niemcy karzą śmiercią. Pomimo to niektórzy odważni Polacy starają się ratować Żydów, ukrywając ich i dostarczając żywność. Niestety, są też tacy, którzy szantażują Żydów lub wydają ich Niemcom.

• Kościół Katolicki. Na terenach przyłączonych do III Rzeszy oraz na Kresach Wschodnich okupanci widzą w Kościele polskim nosiciela oporu społecznego. Rozbijają struktury kościelne, grabią majątek, więżą i zabijają kapłanów. W niemieckich obozach koncentracyjnych i w egzekucjach ginie ponad 2000 polskich księży, w tym kilku biskupów. Wielu ginie w Katyniu lub zostaje wywiezionych na wschód. Mimo represji wielu duchownych działa w konspiracji, niosąc pomoc Polakom i prześladowanym Żydom.

• Losy Hierarchów Kościoła. August kardynał Hlond, prymas Polski - 14 września 1939 przez Rumunię wyjeżdża do Rzymu, gdzie informuje papieża Piusa XII o sytuacji w Polsce. Niemcy aresztują go we Francji w 1944 roku. Adam Stefan kardynał Sapieha - w latach II wojny światowej staje się faktycznym przywódcą Kościoła w okupowanej Polsce. Michał Kozal, biskup sufragan włocławski – aresztowany przez Niemców w listopadzie 1939, umiera w obozie koncentracyjnym Dachau po otrzymaniu śmiercionośnego zastrzyku w 1943. Stefan kardynał Wyszyński, późniejszy prymas Polski – pod pseudonimem Radwan III jest powstańczym kapelanem AK w Laskach.

• Prześladowanie Protestantów. Na okupowanych terenach hitlerowcy likwidują parafie ewangelicko-augsburskie, a duchownych wiernych Polsce, jako zdrajców narodu niemieckiego, wysyłają do obozów i więzień. Dotyka to także członków konsystorza – kolegialnej władzy Kościoła luterańskiego. Symboliczną postacią jest zmarły w obozie ks. biskup Juliusz Bursche. W wyniku strat wojennych oraz późniejszych przymusowych wysiedleń do Niemiec liczba wiernych Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce po 1945 roku stanowi połowę przedwojennego stanu.

• Wojna a Kultura. Podczas okupacji Niemcy mordują wielu twórców nauki i kultury polskiej, zamykają placówki naukowe, niszczą archiwa i zbiory biblioteczne, burzą pomniki. Konfiskują dzieła sztuki, w tym zabytki sztuki ludowej i sakralnej. Z Krakowa wywożą ołtarz Wita Stwosza z kościoła Mariackiego oraz obraz Leonarda da Vinci „Dama z łasiczką” z Muzeum Czartoryskich, a z warszawskich Łazienek – pomnik Chopina. Rabunek dzieł sztuki trwa do końca okupacji. Jednakże niektóre wielkie dzieła, jak „Bitwa pod Grunwaldem” i „Hołd pruski” Jana Matejki pozostają skutecznie ukryte.

Akcja Burza

Naczelny Wódz, gen. broni Kazimierz Sosnkowski, w październiku 1943 przesyła do kraju instrukcję, w której nakazuje władzom krajowym poprzedzenie wejścia Armii Czerwonej wzmożoną akcją sabotażowo-dywersyjną oraz poleca pozostanie w konspiracji. Jednakże kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego uważa za istotne podkreślenie istnienia w Polsce legalnych władz, podlegających rządowi w Londynie. Dlatego w listopadzie 1943 Delegat Rządu wydaje odezwę do ludności ziem wschodnich oraz nakazuje tajnej administracji występowanie wobec Armii Czerwonej w charakterze gospodarzy terenu – przedstawicieli rządu polskiego. W tym samym czasie dowódca AK wydaje rozkaz rozpoczęcia akcji zbrojnej „Burza” na tyłach wycofujących się wojsk niemieckich. 

4 stycznia 1944, w okolicach Sarn, Armia Czerwona przekracza granicę II Rzeczypospolitej. Sowieckim oddziałom frontowym towarzyszą formacje sił bezpieczeństwa, które już od dłuższego czasu są przygotowane do rozpracowania i likwidacji polskiej konspiracji niepodległościowej.

W marcu 27. Dywizja Piechoty Armii Krajowej wraz z oddziałami sowieckimi zdobywa Turzysk oraz walczy w rejonie Kowla i Włodzimierza Wołyńskiego. W trakcie rozmów dowódca dywizji, mjr Jan Kiwerski „Oliwa”, uzgadnia operacyjne podporządkowanie dowództwu sowieckiemu, z wyraźnym zaznaczeniem podległości wyłącznie rządowi w Londynie. Aprobuje to Delegat Rządu i Rada Jedności Narodowej. Niestety, niedługo po tych ustaleniach Rosjanie przystępują do rozbrajania oddziałów Armii Krajowej i przymusowego wcielania Polaków do wojska gen. Zygmunta Berlinga. Mjr Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”, który po śmierci mjr. Kiwerskiego (18 kwietnia 1944) dowodzi dywizją, z częścią wojska przebija się przez linię frontu na Lubelszczyznę.

Od 6 do 13 lipca 1944 oddziały Wileńskiego i Nowogródzkiego Okręgów AK w sile ok. 15 tys. żołnierzy realizują operację „Ostra Brama”, wyzwalając Wilno. W walkach o Wilno biorą też udział oddziały Armii Czerwonej. 17 lipca zostaje aresztowany komendant Okręgu Wileńskiego, płk Aleksander Krzyżanowski „Wilk”. To samo spotyka Okręgowego Delegata Rządu Zygmunta Fedorowicza.

Walki na terenie Obszaru Lwowskiego Armii Krajowej rozpoczynają się już w marcu, a od 22 do 27 lipca 1944 Polacy, wspólnie z wojskami sowieckimi, walczą o Lwów. Z chwilą ustania bojów komendant Obszaru, płk Władysław Filipkowski „Janka”, zostaje zmuszony do rozwiązania i rozbrojenia swoich oddziałów, a następnie – pomimo rozmów na temat utworzenia dywizji piechoty – w nocy z 2 na 3 sierpnia aresztowany. Takie wypadki mają miejsce również na zachód od Bugu. 27 lipca 1944 ujawnia się Okręgowy Delegat Rządu w Białymstoku, Józef Przybyszewski. 7 sierpnia zostaje aresztowany i wywieziony do Rosji. Wcześniej Rosjanie powołują w Białymstoku Miejską Radę Delegatów Ludu Pracującego i najwyraźniej zmierzają do włączenia Białostocczyzny do Związku Sowieckiego.

Ten sam los spotyka Okręgowego Delegata Rządu w Lublinie, Władysława Cholewę, który rozpoczyna jawną działalność 25 lipca, a już 31 lipca zostaje zmuszony przez władze sowieckie do jej zawieszenia. 3 sierpnia 1944 zostaje aresztowany. Dzień później Sowieci aresztują płk. Kazimierza Tumidajskiego „Edwarda”, komendanta Lubelskiego Okręgu AK. Wywieziony w głąb Rosji, ginie zamordowany 4 lipca 1947 w Skopinie.

• Wileńszczyzna. Oddziały AK okręgów Wilno i Nowogródek, w sile ok. 15 tys. żołnierzy, pod dowództwem płk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” w ramach Akcji „Burza” zadają Niemcom poważne straty. Największa z ich operacji, „Ostra Brama”, trwa blisko tydzień i przynosi wyzwolenie Wilna 13 lipca, we współdziałaniu z oddziałami sowieckimi. Po kilku dniach NKWD aresztuje polskie dowództwo i sztab. Sowieci rozbrajają otoczone polskie jednostki. Około 5 tys. żołnierzy, odmawiających wstąpienia do armii Berlinga, trafia do łagrów. Pozostali na wolności wracają do konspiracji lub przebijają się na zachód.

• Wołyń. 15 stycznia 1944 Akcję „Burza” rozpoczyna 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK, w sile ok. 6 tys. żołnierzy, dowodzona przez mjr. Jana Kiwerskiego „Oliwę”. We współpracy z oddziałami sowieckimi stacza szereg walk z Niemcami, m.in. pod Włodzimierzem Wołyńskim. Wraz z Sowietami zdobywa Turzysk. Przez trzy tygodnie walczy o zdobycie węzła kowelskiego. 18 kwietnia ginie mjr „Oliwa”, a dowództwo obejmuje mjr Tadeusz Sztumberk-Rychter „Żegota”. W drugiej połowie kwietnia dywizja z dużymi stratami wychodzi z okrążenia, przebijając się na Lubelszczyznę, gdzie zostaje rozbrojona przez Sowietów.

• Ziemia Lwowska. Na kresach południowo-wschodnich akcja „Burza” rozpoczyna się w marcu 1944. Jej głównym celem jest opanowanie Lwowa. Od 22 do 27 lipca Polacy, wspólnie z oddziałami sowieckimi, walczą o Lwów, wyzwalając miasto. Lwów jest cały udekorowany polskimi sztandarami. Ale już następnego dnia oddziały sowieckie rozbrajają jednostki Armii Krajowej. 31 lipca komendant Obszaru Lwowskiego Armii Krajowej, płk Władysław Filipkowski „Janka” udaje się na rozmowy z gen. Żymierskim. W nocy z 2 na 3 sierpnia całą polską delegację aresztuje NKWD.

• Lubelszczyzna. Na Lubelszczyźnie Akcja „Burza” rozpoczyna się w lipcu 1944. Komendant Okręgu, płk Kazimierz Tumidajski „Edward” mobilizuje 3. i 9. Dywizje Piechoty, ponadto przechodzi z Wołynia część 27. Dywizji Piechoty. Oddziały AK zadają znaczne straty siłom niemieckim, zajmują wiele miejscowości samodzielnie bądź we współdziałaniu z Armią Czerwoną. Sowieci żądają włączenia oddziałów AK do armii Berlinga albo ich rozwiązania. 29 lipca 1944 płk Tumidajski wydaje rozkaz o rozwiązaniu oddziałów. 3 sierpnia Sowieci aresztują Okręgowego Delegata Rządu w Lublinie, dzień później - płk. Kazimierza Tumidajskiego.

• Sowieci a akcja "Burza". Współpracę z AK Sowieci traktują koniunkturalnie. Przyjmując pomoc AK w wyzwalaniu wschodnich obszarów Polski, zostawiają polskie oddziały wobec przeważających sił niemieckich, a potem likwidują ujawnione i osłabione polskie struktury wojskowe i polityczne. W okolicach Wilna, wkrótce po zdobyciu miasta, dowódców AK z płk. Aleksandrem Krzyżanowskim „Wilkiem” zaproszono do gen. Czernichowskiego. Żaden z nich nie wrócił do swego oddziału. Podobnie Sowieci postępują z oddziałami AK, które wyzwoliły Lwów. Rozbrajanie Polaków i wysyłanie ich do łagrów oraz mordowanie opornych staje się zasadą.