W dziejach Rzeczypospolitej losy spokrewnionych z Jagiellonami książąt Czartoryskich stanowiły pomost pomiędzy średniowieczną Litwą a epoką rozkwitu polsko-litewskiego państwa. Pomost ten wiódł jednak dalej poprzez mroki zaborów, zawieruchy wojen aż do Powstania Warszawskiego…
Czartoryscy pochodzą w prostej linii od Olgierda (zm. 1377), syna wielkiego księcia litewskiego Giedymina (zm. 1341). Olgierd miał kilku synów; oprócz protoplasty Czartoryskich, Konstantego (zm. 1393), był nim również król polski Władysław II Jagiełło (zm. 1434). Herbem rodziny jest Pogoń Litewska. Nazwisko powstało od Czartoryska położonego nad Styrem na Wołyniu. Podobnie jak inne rodziny ulegli rutenizacji i przyjęli prawosławie. Na katolicyzm przeszli pod koniec XVI w. Wówczas zaczęli się polonizować. Byli współtwórcami Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W 1569 r. przedstawiciele rodu podpisali akt unii lubelskiej. W wiekach XVI i XVII piastowali urzędy dygnitarskie i senatorskie, niektórzy wstępowali do zakonów lub zostawali dostojnikami duchownymi. Jeden z nich, ks. Kazimierz Florian (ok. 1620–1674), tuż przed śmiercią stanął na czele polskiego Kościoła jako arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski.
Herb Czartoryskich.
Fot. za: Adam Boniecki, Herbarz Polski, cz. I, Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. III, Warszawa 1900
W XVIII w. Rzeczpospolita pogrążyła się w kryzysie i chaosie. W systemie parlamentarnym królowało liberum veto. Prusy na szeroką skalę fałszowały polską monetę. Na czele rodu stali wówczas kanclerz wielki litewski Michał Fryderyk (1696–1775) i jego brat, wojewoda ruski August Aleksander (1697–1782). Ich stronnictwo Familia dążyło do reform państwa, ukrócenia oligarchii magnackiej, usprawnienia i wzmocnienia władzy centralnej. Z pomocą moskiewską Czartoryscy doprowadzili do wyboru na króla swojego siostrzeńca Stanisława Poniatowskiego (1732–1798). Mimo wdrożonych reform państwo zostało rozszarpane przez Rosję, Prusy i Austrię. Zanim to nastąpiło, syn Augusta Aleksandra – starosta generalny ziem podolskich, Adam Kazimierz (1734–1823) – założył w 1765 r. Szkołę Rycerską, pierwszą polską uczelnię wojskową. Później został jej komendantem. Jej uczniowie korzystali z napisanego przez niego podręcznika, a byli nimi m.in. jeden z dowódców Legionów Polskich we Włoszech gen. Karol Kniaziewicz, szef sztabu Armii Księstwa Warszawskiego, gen. Stanisław Fiszer oraz przywódcy polskich powstań narodowych (Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz, Jakub Jasiński, Józef Sowiński). Starszy syn Adama Kazimierza – Adam Jerzy (1770–1861) – w powstaniu listopadowym (1831) stał na czele Rządu Narodowego, a po jego klęsce na emigracji założył (i kierował nim) antyrosyjski obóz polityczny – Hotel Lambert. Prowadził w sprawach polskich szeroko zakrojoną działalność dyplomatyczną, organizował akcje charytatywne wśród polskich emigrantów, nadzorował kształcenie polskich oficerów, a także tworzył polskie formacje zbrojne walczące z Rosją (np. u boku Turcji w czasie wojny krymskiej w latach 1853–1856). Młodszym bratem Adama Jerzego był Konstanty Adam (1774–1860), pułkownik Armii Księstwa Warszawskiego, a następnie generalny adiutant cesarza Francuzów Napoleona I.
W epoce walki o niepodległość Czartoryscy realizowali się w aktywności dyplomatycznej na rzecz spraw narodowych. Wspierali polską kulturę, sztukę, literaturę i naukę. Byli politykami zaangażowanymi w działalność filantropijną. Zajmowali się gospodarką.
Niepodległa Polska jednak znów upadła, tym razem pod ciosami III Rzeszy i Sowietów. W konspiracji nie zabrakło praprawnuka twórcy Hotelu Lambert, kilkunastoletniego Ludwika Adama urodzonego 14 grudnia 1927 r. Kiedy wybuchło Powstanie Warszawskie, był gimnazjalistą. Wziął w nim udział w najniższym stopniu szwoleżera na Dolnym Mokotowie w szeregach 1. Dywizjonu 1. Pułku Szwoleżerów im. Józefa Piłsudskiego. Poległ ósmego dnia walk.
Ludwik Adam Czartoryski. Fot. z archiwum Marii Grody-Kowalskiej
Jego dalekim kuzynem i praprawnukiem Konstantego Adama był Jan Franciszek urodzony 19 lutego 1897 r. Brał udział w obronie Lwowa (1918–1919), za co został odznaczony Krzyżem Walecznych. W 1926 r. skończył studia na Politechnice Lwowskiej. Wzgardził jednak dobrami doczesnymi. Wstąpił do seminarium duchownego, a dwa lata później do postulatu kaznodziejskiego zakonu żebraczego – oo. Dominikanów. Przed świętami Bożego Narodzenia w 1931 r. pod imieniem Michał przyjął święcenia kapłańskie.
o. Michał Czartoryski OP. Fot. z kolekcji Adama i Jadwigi Czartoryskich
Wybuch Powstania Warszawskiego zastał go na Powiślu na ul. Smulikowskiego 4a u zaprzyjaźnionej rodziny Kaszniców, uniemożliwiając dotarcie do klasztoru na Służewcu. Drugiego dnia walk zjawił się w kwaterze dowództwa III Zgrupowania „Konrad” w Ubezpieczalni Społecznej przy ul. Smulikowskiego 1/3, gdzie zaoferował posługę duszpasterską. Został powstańczym kapelanem jako „Ojciec Michał”. Służył m.in. w szpitalu w piwnicy budynku firmy Alfa-Laval przy skrzyżowaniu ulic Tamka i Smulikowskiego. Opiekował się rannymi i chorymi, celebrował msze święte, udzielał ślubów, spowiadał, prowadził nabożeństwa pogrzebowe. Pod gradem kul służył Powstańcom i cywilom, nie zważając na niebezpieczeństwo. Dawał siłę i nadzieję. Niósł pocieszenie.
Msza św. w Powstaniu Warszawskim celebrowana przez o. Michała Czartoryskiego OP. Fot. ze zbiorów MPW
Sanitariuszka Barbara Rytel „Iza Głowacka”, której „Ojciec Michał” udzielił ślubu, wspominała go: Chodził w długim, białym habicie, był bardzo wysoki, zresztą uroczy człowiek. Ze swoimi podopiecznymi pozostał w szpitalu po wycofaniu się Powstańców. Odmówił zdjęcia habitu czy nałożenia na niego roboczego kombinezonu i udawania cywila.
Degeneraci z SS-Sonderregiment „Dirlewanger” rankiem 6 września, wrzeszcząc i miotając przekleństwami, z impetem wdarli się do szpitala. „Ojciec Michał” został wyciągnięty przez oprawców i rozstrzelany na ul. Smulikowskiego, a jego ciało razem z innymi zostało spalone na barykadzie. Dnia 13 czerwca 1999 r. został beatyfikowany przez papieża Jana Pawła II razem ze 108 polskimi męczennikami zamordowanymi w czasie II wojny światowej.
Autor artykułu
Historyk i archiwista. Absolwent Instytutu Historii UMCS w Lublinie, adiunkt w Dziale Historycznym Muzeum Powstania Warszawskiego. Autor ponad 30 publikacji naukowych i blisko 100 popularnonaukowych. Współwykonawca kwerend i tekstów wykorzystanych na ekspozycjach stałych MPW i Muzeum Dulag 121 w Pruszkowie oraz w ponad 20 wystawach czasowych w kraju i zagranicą. Konsultant książek i filmów. Od 2013 r. fotografuje zjawiska optyczne na niebie.
