W nocy z 30 na 31 stycznia 1945 r. do wielkopolskiego Leszna wkroczyły wojska sowieckie, kończąc tym samym okres niemieckiej okupacji. Uciekający z miasta Niemcy pozostawili swoje majątki i rzeczy osobiste. Kilka tygodni później w jednym z opuszczonych mieszkań odnaleziono prawdziwy skarb fotograficzny – zdjęcia wykonane w Warszawie we wrześniu 1944 r. przez architekta Alfreda Mensebacha, członka tzw. Sprengkommando – oddziału odpowiedzialnego za wysadzanie warszawskich zabytków i kamienic.
Część kolekcji już w 1945 r. trafiła do zbiorów Instytutu Zachodniego w Poznaniu, natomiast w 2019 r. druga część – 88 fotografii – wzbogaciła zasoby Muzeum Powstania Warszawskiego. Fotografie A. Mensebacha to w dużej mierze relacja z niszczenia miasta. W niektórych przypadkach mamy wręcz do czynienia z zestawami przedstawiającymi ostatnie chwile konkretnego obiektu: zdjęcie budynku przed wysadzeniem, moment wysadzania i finalnie zdjęciu jego ruiny. W zbiorze znajdują się także ujęcia dokumentujące akcję wypędzania mieszkańców z Warszawy. Na zdjęciach widoczni są warszawiacy idących w kolumnach ul. Wolską czy siedzący przed kościołem św. Stanisława.
O AUTORZE
Alfred Mensebach urodził się w 1905 r. na Pomorzu w miejscowości Bütow, dzisiejszym Bytowie. Po ukończeniu studiów architektonicznych pracował we Wrocławiu, Gdańsku, a następnie w Moskwie. W 1940 r. wydalony z ZSRR zamieszkał w Poznaniu, następnie w Krotoszynie, a w 1944 r. przeprowadził się do Leszna. We wrześniu 1944 r. przebywał w Warszawie jako członek tzw. Sprengkommando, oddziału działającego w strukturach Technische Nothilfe odpowiedzialnego za wysadzanie warszawskich zabytków i kamienic (koszary oddziału znajdowały się przy ul. Płockiej 13). Wyjechał z niej w pierwszych dniach października. Po powrocie do Leszna sporządził kartotekę, opisując każdą fotografię (po nalepieniu jej na tekturę) datą wykonania i komentarzem dotyczącym przedstawionego widoku. Nie jest znany cel wykonania zdjęć, ani sporządzenia kartoteki. Nie są również znane dalsze losy samego Mensebacha. Podejrzewa się, że zginął w styczniu 1945 r. w Lesznie.
Poniżej prezentujemy wybór kilkunastu zdjęć wykonanych w Warszawie we wrześniu 1944 r. Całą kolekcję zdjęć można obejrzeć na stronach Fototeki Muzeum Powstania Warszawskiego: https://www.1944.pl/fototeka/kolekcja/alfred-mensebach,157.html
Serdecznie dziękujemy Instytutowi Zachodniemu za pomoc w opracowaniu merytorycznym zbioru.
2-6 września 1944 r . Ruiny Ratusza na pl. Teatralnym, w oddali na prawo od Ratusza kamienica przy ul. Senatorskiej 17, na najdalszym planie wysoka kamienica na rogu ul. Koziej i Miodowej. Na latarni przy prawej krawędzi zdjęcia widoczny głośnik tzw. szczekaczka.
2 września 1944 r. Budynek IV oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej z czatownią przy ul. Chłodnej, w tle Hala Mirowska (zachodnia). Na pierwszym planie członkowie Technische Nothilfe.
6 września 1944 r. Widok z czatowni IV oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej przy ul. Chłodnej w kierunku południowo-wschodnim. Na pierwszym planie zabudowania na posesji przy ul. Ciepła 32. Na horyzoncie budynek PAST-y przy ul. Zielnej i wieża kościoła Wszystkich Świętych przy pl. Grzybowskim.
2 września 1944 r. Wypalona zachodnia hala Mirowska, widok z gruzów na posesji pl. Mirowski 9 (lub 7), przy narożniku budynku widoczna grupa pracujących mężczyzn.
2 września 1944 r. Dymy i pył wysadzonych zabudowań na posesji Krochmalna 6/pl. Mirowski 5 - widok spod wschodniej Hali Mirowskiej.
6 września 1944 r. Dymy i pył wysadzanej kamienicy przy ul. Ciepłej 19 widziane spod północnego budynku IV oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej przy ul. Chłodnej.
6-13 września 1944 r. Dziedziniec Zamku Królewskiego - widok na skrzydło zachodnie z Wieżą Zegarową. Na pierwszym planie dwóch członków Technische Nothilfe.
08-11 września 1944 r. Wybrzeże Gdańskie - bulwary po północnej stronie mostu Kierbedzia. Prawdopodobnie moment wysadzania Zamku Królewskiego - całe niebo zasnute dymem. Przy murze widoczni członkowie Technische Nothilfe. W tle narożnik domu Schichta przy ul. Nowy Zjazd 1. Na pierwszym planie tor bocznicy prowadzącej do Elektrowni Miejskiej.
8-11 września 1944 r. Hala Fabryki Silników i Armatur Państwowych Zakładów Inżynierii i Zakładów Mechanicznych "URSUS" przy ul. Wolskiej 55 widziana z ul. Płockiej. Po prawej widoczny budynek fabryki przy ul. Skierniewickiej 27.
8-11 września 1944 r. Moment wysadzenia hali Fabryki Silników i Armatur Państwowych Zakładów Inżynierii i Zakładów Mechanicznych "URSUS" przy ul. Wolskiej 55. Ujęcie od strony z ul. Płockiej.
28 września 1944 r. Podpalony przez Niemców drewniany budynek przy zakładach na posesji przy ul. Dworskiej 46 (ob. ul. Kasprzaka).
2 października 1944 r. Wypędzani mieszkańcy prowadzeni ulicą Wolską. Po lewej kamienica przy ul. Wolskiej 54 oraz gmach Ubezpieczalni Społecznej przy ul. Wolskiej 52 (róg Działdowskiej). Po prawej spalone hale Fabryki Silników i Armatur Państwowych Zakładów Inżynierii i Zakładów Mechanicznych "URSUS" przy ul. Wolskiej 55 i dalsza zabudowa aż po zabudowania Fabryki J. Franaszek S.A. przy Wolskiej 41/43.
Autor artykułu
Absolwent Szkoły Głównej Handlowej. Varsavianista. Założyciel portalu Warszawa1939.pl (w 2001 r.) i fundacji o tej samej nazwie. Popularyzator historii Warszawy, konsultant historyczny przy licznych wystawach fotograficznych (m.in. w Domu Spotkań z Historią), filmach (m.in. „Miasto Ruin”, „Powstanie Warszawskie”, „Przelot nad zdobytym miastem”), juror konkursów varsavianistycznych („Retroring”, „Warszawa w rozumie”). Specjalista w Dziale Ikonografii i Fotografii Muzeum Powstania Warszawskiego.
