Fotografie lotnicze z Powstania Warszawskiego. Warszawa z lotu ptaka we wrześniu 1944 roku

Na zdjęciach oprócz nazw miejscowości zaznaczone są obiekty o charakterze militarnym, tj. okopy, stanowiska dział przeciwlotniczych czy karabinów maszynowych, oraz obiekty strategiczne, np. mosty.

Dzięki ofiarności Fundacji PGZ oraz jej fundatora – Polskiej Grupy Zbrojeniowej, Muzeum Powstania Warszawskiego wzbogaciło się o zbiór archiwalnych fotografii lotniczych wykonanych 18 września 1944 roku o godz. 11.30. Na zbiór składają się 33 posklejane zdjęcia (jedno fragmentaryczne) o wymiarach 22 cm na 16,5 cm, co daje panoramę o długości ok. 5 m, obejmującą obszar od wsi Opacz poprzez Warszawę do Burakowa.

Zdjęcia zostały wykonane przez sowiecki 72 Samodzielny Pułk Zwiadu Lotnictwa 16 Armii Lotniczej. Dzięki kolejnym numerom na odbitkach wiemy, że jest to wybór spośród blisko 100 zdjęć (od nr 737 do 833) zrobionych w czasie przelotu. Fotografie zawierają opisy czerwonym i czarnym atramentem z zaznaczonymi okopami, mostami i stanowiskami obrony przeciwlotniczej oraz nazwami miejscowości.

Fotografie są pierwszymi zdjęciami lotniczymi w kolekcji ikonograficznej Muzeum Powstania Warszawskiego. Mają dwa ważne walory poznawcze: varsavianistyczny i historyczny. Dokumentują długi przelot samolotu wzdłuż Wisły z południa na północ, dzięki czemu możemy zobaczyć, jak wtedy wyglądały tereny dzisiejszej Warszawy. Obok gęstej, historycznej zabudowy ówczesnej stolicy możemy podziwiać pola i łąki obecnego Ursynowa i Mokotowa. Zdjęcia wykonano ukośnie z niskiego pułapu, dzięki czemu można rozpoznać poszczególne budynki, szczególnie w centrum miasta. Doskonale widoczne są tereny Śródmieścia (Muzeum Narodowe, Dworzec Główny, plac Napoleona, Pałac Saski) i bardzo już zburzone Stare Miasto. Tak dokładny obraz miasta w 49. dniu Powstania Warszawskiego pozwoli na potwierdzenie lub podważenie wielu historycznych hipotez i datowań.

fot. Michał Zajączkowski / Muzeum Powstania Warszawskiego

Na uwagę zasługuje brak zdjęć na odcinku od ul. Bartyckiej do Al. Jerozolimskich (odcinek o długości ok. 2,5 km). Trudno ustalić, z czego wynika ta luka fotograficzna. Wiadomo, że w nocy z 17 na 18 września 1944 roku na Czerniaków przeprawiły się posiłki zza Wisły – ok. 60 żołnierzy z 9 Pułku Piechoty 3 Dywizji Piechoty 1 Armii Wojska Polskiego. Obrońcy przyczółka czerniakowskiego odpierali kolejne ataki wroga, stopniowo tracąc teren. Do wieczora Niemcy opanowali całą ul. Czerniakowską. W tym dniu Warszawa otrzymała największy ze zrzutów. 107 amerykańskich „latających fortec” – czterosilnikowych Boeingów B-17 – pojawiło się nad miastem między godz. 12.00 a 13.00. Zrzucono wówczas 1170 zasobników z bronią, amunicją, żywnością i zaopatrzeniem medycznym. Powstańcom udało się odebrać zaledwie 25% zrzutu (228 zasobników).

Zdjęcia lotnicze zostały poddane konserwacji. Odwrocie fotografii zostało oczyszczone za pomocą skalpela, gumek różnej twardości, a także miejscowo sztyftem z włókna szklanego. Przedarcia podklejono odpowiednio dobarwioną bibułką japońską za pomocą klajstru ze skrobi pszennej, w ten sam sposób uzupełniono ubytki. Fragmenty te zostały pokryte roztworem żelatyny. Na koniec  wykonano retusz scalający za pomocą akwareli.

Zakup zdjęć był możliwy dzięki wsparciu darczyńcy:

 Na okładce, będącej rewersem pierwszej fotografii, nalepione:

- emblemat opisany po rosyjsku Aerofotosłużba/16/OADRCP
- tytuł po rosyjsku: Fotoschema Świder - Buraków
- fragment mapy rosyjskiej mapy Warszawy w skali 1:500000 z zaznaczonym sfotografowanym obszarem i nagłówkiem N-34-G
- formularz rosyjski z danymi:
- rejon Świder-Buraków
- data wykonania: 18.09.44 r. [godz] 11:30
- pilot: Pustynski [?], nawigator: Matlaszew
- typ aparatu fotograficznego: AFA-3s
- ogniskowa: 500 mm
- wysokość 1200 [m]
- oznaczenie mapy: N-34-XXVII [błąd - winno być N-34-XVII]
- warunki pogodowe: jasno (?)
- data przelotu: 18.09.44 r.
- data wykonania zestawienia zdjęć: 18.09.44 r.
- rozpoznanie obiektów: Butkiewicz

Na okładce także rozmazany nieczytelny dopisek atramentem.
Data wytworzenia: 18.09.1944

W górnej części zdjęcia wieś Opacz (napis po rosyjsku) oraz jeszcze wyżej Habdzin
Na dole napis po rosyjsku o zniszczonej przeprawie mostowej na wysokości Świdra (we wsi Ciszyca - na przedłużeniu obecnej drogi nr 721)
W górnej części zdjęcia widoczna papiernia w Mirkowie k/Konstancina-Jeziorny.
Czerwonym kolorem zaznaczone okopy.
Data wytworzenia: 18-09-1944

Tereny rolnicze pomiędzy wsią Opacz a Obórki (w dolnej części zdjęcia) i Bielawą (w prawym górnym rogu)
W lewym górnym rogu papiernia w Mirkowie k/Konstancina-Jeziorny
Czerwonym kolorem oznaczone okopy.
Na łachach na Wiśle rosyjski napis "r. Wisła" i strzałka wskazująca kierunek biegu rzeki.
Data wytworzenia: 18-09-1944

Na pierwszym planie Wisła , na drugim wieś Okrzeszyn (opisana na zdjęciu po rosyjsku), w lewym górnym rogu wieś Bielawa.
Czerwonym atramentem zaznaczone linie okopów.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Pola i tereny wiejskie w okolicach Okrzeszyna i Kępy Okrzewskiej (w środkowej części zdjęcia). Wśród dróg widoczna m.in. obecna ul. Sągi w Warszawie. W prawym górnym rogu jeziorko przy obecnej ul. Zastruże w Warszawie.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy i bateria obrony przeciwlotniczej.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Tereny wiejskie między Kępą Okrzewską a Kępą Zawadowską. W górnej części zdjęcia po lewej stronie jeziorko przy obecnej ul. Zastruże w Warszawie, w prawym górnym rogu wieś Powsin.
Wśród widocznych dróg m.in. obecne ulice w Warszawie: ul. Wał Zawadowski, Włóki, Rosochata, Przyczółkowa, Przekorna.
Czerwonym atramentem zaznaczone linie okopów.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Okolice Kępy Zawadowskiej (opis na zdjęciu po rosyjsku). W lewym górny rogu wieś Powsin.
Wśród widocznych dróg m.in. obecne ulice w Warszawie: Wał Zawadowski, Włoki, Rosochata, Przyczółkowa, Przekorna.
Czerwonym atramentem zaznaczone linie okopów.
Data wytworzenia: 18.09.1944

W górnej części zdjęcia widoczny Las Kabacki (po lewej), park i pałac w Natolinie (po prawej).
Wśród widocznych dróg m.in. obecne ulice w Warszawie: Wał Zawadowski, Włóki, Bruzdowa, Metryczna, Syta, Ruczaj, Przyczółkowa, Pałacowa, Przy Bażantarni.
Czerwonym atramentem zaznaczone linie okopów.
Data wytworzenia: 18.09.1944

W górnej części zdjęcia widoczny Las Kabacki, park i pałac w Natolinie, poniżej zabudowania pomiędzy obecnymi ulicami w Warszawie - Europejską (?) i Vogla.
Wśród widocznych dróg m.in. obecne ulice w Warszawie: Wał Zawadowski, Zaściankowa, Syta, Vogla, Europejska (?), Przyczółkowa, Przy Bażantarni, Migdałowa.
Czerwonym atramentem zaznaczone linie okopów.
Przy skrzyżowaniu obecnych ul. Zaściankowej i Wału Zawadowskiego widoczne leje po bombach.
Data wytworzenia: 18.09.1944

W centralnej części zdjęcia Wilanów: pałac, park z jeziorem, kościół św. Anny, cmentarz wilanowski z kaplicą oraz nieopodal budynek szkoły powszechnej pod obecnym adresem Wiertnicza 26.
Na lewo od parku zabudowania folwarku wilanowskiego. Na osi pałacu aleja prowadząca do bramy w Morysinie, na prawo od niej teren Morysina.
W lewym górnym rogu Las Kabacki, nieopodal niego na końcu drogi (obecna ul. Migdałowa, zachowana obecnie w części) zabudowania folwarku Moczydło.
Wśród widocznych dróg m.in. obecne ulice w Warszawie: Wał Zawadowski, Jara, Syta, Vogla, Przyczółkowa, Wiertnicza, Biedronki, Klimczaka, al. Wilanowska, Nowoursynowska, Migdałowa.
Czerwonym atramentem zaznaczone linie okopów, stanowisko obrony przeciwlotniczej nieopodal skrzyżowania ul. Jarej i Wał Zawadowski. Nieopodal tego skrzyżowania widoczne także leje po bombach.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie obszar zajęty obecnie przez Oczyszczalnie Ścieków Warszawa-Południe, dalej zabudowania wzdłuż obecnej ul. Wiertniczej, w górnej części zdjęcia pałac i park w Ursynowie, oraz fort VIII "Służew" i wieś Służew, Tor Wyścigów Konnych na Służewcu. Przy prawej krawędzi zdjęcia widoczna fosa fortu IX "Czerniaków".
Wśród widocznych dróg m.in. obecne ulice w Warszawie: Wał Zawadowski, Spiralna, Kobylańska, Wiertnicza al. Wilanowska, Sobieskiego, Nowoursynowska, Puławska.
Czerwonym atramentem zaznaczone linie okopów, czarnym naniesiony napis po rosyjsku "Wilanów".
Data wytworzenia: 18.09.1944

Tereny pomiędzy fortem IX "Czerniaków" z widoczną zabudową osiedla Sadyba (m.in. przy ul. Morszyńskiej i Okrężnej) a Wisłą, m.in. niezrealizowane miasto-ogród Czerniaków. W lewym górnym rogu pałac i park w Ursynowie, w prawym cmentarz na rogu Powsińskiej i św. Bonifacego.
Widoczne między innymi obecne ulice: Wał Zawadowski, Spiralna, Kobylańska, Korzenna, Antoniewska, Wiertnicza, Powsińska, Belwederska, al. Wilanowska, św. Bonifacego.
Nad jeziorkiem Czerniakowskim brak mostu na przedłużeniu ul. Góraszewskiej.
Czerwonym atramentem zaznaczone linie okopów, czarnym naniesiona po rosyjsku nazwa "Augustówka".
Data wytworzenia: 18.09.1944

Pola pomiędzy Wisłą a jeziorkiem Czerniakowskim. Dalej widoczny fort IX "Czerniaków" z zabudową osiedla Sadyba przy ul. Morszyńskiej i Okrężnej. Na przedłużeniu ul. Góraszewskiej brak mostu nad jeziorkiem Czerniakowskim. Przy górnej krawędzi widoczny cmentarz na rogu Powsińskiej i św. Bonifacego.
Widoczne m.in. obecne ulice: Wał Zawadowski, Antoniewska, Kaloryczna, Wiertnicza, Powsińska, Bernardyńska.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy, czarnym naniesiona po rosyjsku nazwa "Czerniaków"
Data wytworzenia: 18.09.1944

Fort X "Augustówka", dawna wieś Siekierki, jeziorko Czerniakowskie i zabudowania osiedla Sadyba wokół fortu IX "Czerniaków" oraz nieopodal cmentarz na skrzyżowaniu ul. Powsińskiej i św. Bonifacego. W prawym górnym rogu słabo widoczny kościół św. Antoniego z Padwy oo bernardynów.
Widoczne m.in. obecne ulice: Wał Zawadowski, Gwintowa, Nadrzeczna, Polska, Antoniewska, Wolicka, Bernardyńska, Powsińska, św. Bonifacego, Czerniakowska, Idzikowskiego.
Czerwony atramentem zaznaczone okopy, stanowisko baterii przeciwlotniczej oraz zniszczony most nad jeziorkiem Czerniakowskim.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Dawna wieś Siekierki (znaczna część zabudowy zniszczona), za nią pola ciągnące się do ul. Powsińskiej i Czerniakowskiej (odcinek od cmentarza na rogu św. Bonifacego) po ul. Teresińską - widoczny pożar zabudowań Stowarzyszenia "Opieka nad Dziewczętami pw. św. Józefa" (Teresińska 9 róg Polkowska - ob. Stowarzyszenie Pomocy Dziewczętom im. E. Motylkowskiej).
U zbiegu Powsińskiej, Bernardyńskiej i Czerniakowskiej widoczny kościół pw. św. Antoniego z Padwy oo bernardynów.
Wśród widocznych ulic (niewymienionych wcześniej): Wał Zawadowski, Bananowa, Nadrzeczna, Gościniec, Bartycka, Polska, Siekierkowska, Bluszczańska, św. Bonifacego. Idzikowskiego.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy oraz bateria obrony przeciwlotniczej, czarnym naniesiony napis po rosyjsku "Siekierki".
Data wytworzenia: 18.09.1944

Pola pomiędzy dawną wsią Siekierki a Sielcami, zabudowa od ul. Czerniakowskiej do Puławskiej (duża część zabudowy zniszczona), za nią pola ciągnące się do ul. Powsińskiej i Czerniakowskiej, fort Piłsudskiego przy ul. Idzikowskiego, park i pałac Królikarnia (spalony), w lewym górnym rogu teren Toru Wyścigów Konnych na Służewcu (wysadzona wieża ciśnień?) - tor główny i treningowy, przed nimi fort przy obecnej al. Lotników, a jeszcze bliżej stacja końcowa kolejki grójeckiej (dworzec Warszawa Południowa). Przy prawej krawędzi zdjęcia widoczny kościół św. Stefana, budynek zgromadzenia i szkoły ss. nazaretanek przy Czerniakowskiej 137. W centralnej części zdjęcia widoczny pożar zabudowań Stowarzyszenia "Opieka nad Dziewczętami pw. św. Józefa" (Teresińska 9 róg Polkowska - ob. Stowarzyszenie Pomocy Dziewczętom im. E. Motylkowskiej). Nieopodal zrujnowany Zakład Opatrzności Bożej przy Chełmskiej 19 oraz dawny pałac ks. Konstantego w Sielcach. Pomiędzy ul. Bartycką a Bluszczańską (bliżej Czerniakowskiej) widoczne stanowiska baterii przeciwlotniczych. Wśród zabudowy w górnej części zdjęcia (na zachód od ul. Puławskiej) widoczny wysoki budynek liceum św. Augustyna - tzw. "Pudełko" przy al. Niepodległości 52.
W prawym dolnym rogu osadnik wody na terenie Stacji Pomp Rzecznych przy ul. Czerniakowskiej.
Widoczne m.in. ulice: Bartycka, Bluszczańska, Wolicka, Czerniakowska, Chełmska, Czerska, Dolna, Belwederska, Idzikowskiego, Puławska, Wężyka (nieistniejąca).
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy, czarnym naniesiony napis po rosyjsku "Sielce".
Data wytworzenia: 18.09.1944

 Część miasta zasnuta dymami - widok na Śródmieście, Wolę i Ochotę.
Na pierwszym planie wysadzony most średnicowy i Wybrzeże Kościuszkowskie na odcinku od wiaduktu mostu Poniatowskiego do ul. Radnej. w lewym górnym rogu Pole Mokotowskie, w prawym górnym rogu stacja towarowa tzw. "Syberia" przy ul. Towarowej.
Widoczne m.in. Al. Jerozolimskie z Muzeum Narodowym, Bankiem Gospodarstwa Krajowego, w głębi Dworzec Główny, Dworzec Pocztowy, dalej Ochota - plac Narutowicza z akademikiem i kościołem pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, przy górnej krawędzi budynek szkół powszechny i targowisko "Zieleniak" przy ul. Grójeckiej.
Przy lewej krawędzi widoczny m.in. pl. Trzech Krzyży ze zniszczonym kościołem św. Aleksandra, powyżej nieukończony gmach 1. Szpitala Okręgowego im. marszałka Józefa Piłsudskiego przy al. Niepodległości 218.
Wśród charakterystycznych obiektów widoczne m.in. teren Stacji Filtrów z wieżą ciśnień przy ul. Koszykowej, pl. Napoleona z Prudentialem i zniszczonym budynkiem Poczty Głównej, zespół kamienic przy al. Na Skapie (ob. Bartoszewicza), zniszczone garaże (dawna rotunda) przy ul. Oboźnej, zespół zabudowań Elektrowni Miejskiej, perspektywa ul. Tamka.
Spośród licznych ulic widoczne także m.in.: Dobra, Bracka, Nowy Świat, Foksal, Chmielna, Złota.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy nad Wisłą oraz wysadzony most średnicowy.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie port Praski i zabudowania przy ulicach Sierakowskiego, Szerokiej, Brukowej, Panieńskiej.
Po drugiej stronie Wisły widok od Wybrzeża Kościuszkowskiego (na odcinku od Elektrowni Miejskiej po Limnigraf Warszawski i tzw. Dom Schichta) po pl. Narutowicza i ul. Towarową. Część miasta przykryta dymami.
Wśród widocznych budynków ulic i obiektów m.in.:
ul. Karowa i wiadukt Markiewicza, zabudowania Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście, kościół św. Krzyża, Dom bez Kantów, Hotel Europejski, pałac Namiestnikowski (ob. Prezydencki), kościół i klasztor Wizytek, kościół poseminaryjny, plac Piłsudskiego z pałacem Saskim i pałacem Brühla, Ogród Saski, po lewej Zachęta i spalony kościół św. Trójcy, dalej pl. Napoleona i Prudential i zniszczony gmach Poczty Głównej.
Po lewej budynek Dworca Głównego i Dworca Pocztowego przy Al. Jerozolimskich, Stacja Filtrów z wieżą ciśnień przy ul. Koszykowej, pl. Narutowicza z Akademikiem i kościołem pw. Niepokalanego Poczęcia NMP.
W górnej części zdjęcia widoczna stacja towarowa tzw. "Syberia" przy ul. Towarowej.
Widoczne także m.in. ulice: Dobra, Bednarska, Królewska, Twarda, Grzybowska.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy nad brzegiem Wisły i na pl. Piłsudskiego.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie zabudowania Pragi przy ul. Brukowej, Szerokiej, Sierakowskiego, Panieńskiej. Przy pl. Weteranów widoczny gmach Szpitala Przemienienia Pańskiego i za nim pozostałe zabudowania szpitala, ruiny wysadzonego kościoła św. Floriana, park Praski. Na Wiśle wysadzony most Kierbedzia.
Widok miasta od Wybrzeża Kościuszkowskiego i Gdańskiego (na odcinku od przedłużenia ul. Gęstej do ul. Steinkellera) po Ochotę i Wolę (od pl. Narutowicza, poprzez Grójecką, Towarową, Okopową do skrzyżowania z Leszno).
Widoczne m.in. zabudowania Uniwersytetu Warszawskiego, wiadukt Markiewcza, Dom bez Kantów, Hotel Europejski, pałac Namiestnikowski (ob. Prezydencki), kościół Wizytek, poseminaryjny, św. Anny, Nowy Zjazd z Wiaduktem Pancera, pałac pod Blachą, arkady Kubickiego, całkowicie wysadzony Zamek Królewski, ruiny Starego Miasta z ruinami katedry św. Jana.
Przy pl. Piłsudskiego pałac Saski, pałac Brühla, Ogród Saski, na lewo od niego kościół ewangelicki i Zachęta na pl. Małachowskiego. Przy Zielnej widoczny gmach PAST, przy pl. Grzybowskim kościół Wszystkich Świętych. Pl. Teatralny z ruinami Teatru Wielkiego i Ratusza. Powyżej pl. Bankowy z ruinami budynku Giełdy. Przy górnej krawędzi zdjęcia bocznice towarowe tzw. "Syberia" przy ul. Towarowej, po prawej widoczny na prawo od ul. Leszno (ob. al. Solidarności) wyburzony teren warszawskiego getta.
Wśród widocznych ulic (niewymienionych wcześniej) m.in.: Dobra, Karowa, Bednarska, Mariensztat, Krakowskie Przedmieście, Wierzbowa, pl. Zamkowy, Królewska, Grzybowska, Senatorska, Elektoralna, Chłodna, Ogrodowa
Czerwonym atramentem zaznaczony wysadzony most Kierbedzia i okopy na pl. Piłsudskiego.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie Park Praski i teren Zoo.
Na drugim widok miasta od Wybrzeża Kościuszkowskiego i Gdańskiego (na odcinku od ul. Mariensztat po skraj posesji Domu Polaków z Zagranicy) po Dworzec Warszawa Zachodnia, fabrykę Lilpop, Rau i Leowenstein przy ul. Bema/Prądzyńskiego, fabrykę karabinów przy ul. Dworskiej (ob. Kasprzaka), kościół św. Stanisława przy ul. Wolskiej i okolice skrzyżowania ul. Górczewskiej z ul. Sokołowską.

Widoczne m.in. kościół św. Anny, Nowy Zjazd z Wiaduktem Pancera, pałac pod Blachą, arkady Kubickiego, całkowicie wysadzony Zamek Królewski, ruiny Starego Miasta z ruinami katedry św. Jana oraz Nowego Miasta ze zniszczonymi kościołami św. Ducha i św. Jacka
Dalej widoczny pałac Brühla, Ogród Saski, Pl. Teatralny z ruinami Teatru Wielkiego i Ratusza. Powyżej pl. Bankowy z ruinami budynku Giełdy. W górnej części zdjęcia bocznice towarowe tzw. "Syberia" przy ul. Towarowej, po prawej widoczny na prawo od ul. Leszno (ob. al. Solidarności) wyburzony teren warszawskiego getta z ocalałym kościołem św. Augustyna przy ul. Nowolipki.
Przy prawej krawędzi zdjęcia pl. Krasińskich ze zniszczonymi pałacami Krasińskich i Badenich oraz kościołem garnizonowym.
Na terenie Woli widoczne m.in. zakłady Philips przy Karolkowej, gimnazjum im. Sowińskiego przy Młynarskiej, Szpital Starozakonnych, Gazownia Miejska ze zbiornikami na gaz.
Wśród widocznych ulic (niewymienionych wcześniej) m.in.: Bednarska, Mariensztat, Krakowskie Przedmieście, Wierzbowa, pl. Zamkowy, Rynek Starego Miasta, Mostowa, Długa, Królewska, Grzybowska, Senatorska, Elektoralna, Chłodna, Ogrodowa, Nowolipie, Świętojerska, Dzielna, Wolska.
Czerwonym atramentem zaznaczony wysadzony most Kierbedzia.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie fragment parku Praskiego i Zoo. Przy brzegu Wisły uszkodzony budynek przystani Związku Urzędników Kolejowych RP.
Widok miasta od Wybrzeża Gdańskiego (na odcinku od Arkad Kubickiego po ul. Sanguszki) po Dworzec Warszawa Zachodnia, Gazownię Miejską przy ul. Dworskiej (ob. Kasprzaka), okolice skrzyżowania ul. Obozowej i Gostyńskiej.

Widoczne m.in. arkady Kubickiego, fragment całkowicie wysadzonego Zamku Królewskiego, ruiny Starego Miasta z ruinami katedry św. Jana oraz Nowego Miasta ze zniszczonymi kościołami św. Ducha, św. Jacka, Sakramentek, św. Franciszka przy Zakroczymskiej, Nawiedzenia NMP na rogu Kościelnej i Przyrynek. zabudowania Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych.
Dalej widoczny pl. Bankowy z ruinami budynku Giełdy.
Częściowo zasłonięty napisem gmach Sądów Grodzkich przy ul. Leszno (ob. al. Solidarności) Znaczną część zdjęcia zajmuje na prawo od ul. Leszno (ob. al. Solidarności) wyburzony teren warszawskiego getta z ocalałym kościołem św. Augustyna przy ul. Nowolipki i budynkiem dawnych Koszar Artylerii Koronnej przy ul. Zamenhofa i za nimi teren obozu "Gęsiówka". W części bliżej ul. Bonifraterskiej liczne bocznice kolejek gruzowych
Obok pl. Krasińskich ze zniszczonymi pałacami Krasińskich i Badenich oraz kościołem garnizonowym.
Na terenie Woli widoczne m.in. zakłady Philips przy Karolkowej, gimnazjum im. Sowińskiego przy Młynarskiej, Szpital Starozakonnych, Gazownia Miejska przy ul. Dworskiej (ob. Kasprzaka) ze zbiornikami na gaz przy ul. Prądzyńskiego.
W prawym górnym rogu cmentarz żydowski przy Okopowej i ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej.
Wśród widocznych ulic (niewymienionych wcześniej) m.in.: Rynek Starego Miasta, Mostowa, Długa, Królewska, Grzybowska, Senatorska, Elektoralna, Chłodna, Ogrodowa, Nowolipie, Świętojerska, Dzielna, Pawia, Gęsia.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy wzdłuż brzegu Wisły, czarnym napis po rosyjsku: Warszawa.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie fragment Zoo i jeden z budynek na terenie fortu Śliwickiego na Golędzinowie.
Na Wiśle dwa wysadzone mosty - drogowy i kolejowy.
Widok miasta od Wybrzeża Gdańskiego (na odcinku od ul. Kościelnej po Cytadelę) po ul. Płocką, Młynarską, Tatarską.

Widoczne m.in. ruiny Nowego Miasta ze zniszczonymi kościołami św. Franciszka przy Zakroczymskiej, Nawiedzenia NMP na rogu Kościelnej i Przyrynek, zabudowania Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych. Fort Traugutta i Fort Legionów, szkoła powszechna przy ul. Szymanowskiej, park Traugutta, stadion klubu sportowego Polonia, bloki wojskowe przy ul. Krajewskiego, teren Cytadeli (południowa część)
Dalej widoczny wiadukt nad torami przy dworcu Warszawa Gdańska, zajezdnia autobusowa przy ul. Żoliborskiej, bocznice kolejowe (Umschlagplatz).
Znaczną część zdjęcia zajmuje wyburzony teren warszawskiego getta z ocalałym kościołem św. Augustyna przy ul. Nowolipki i budynkiem dawnych Koszar Artylerii Koronnej przy ul. Zamenhofa i za nimi teren obozu "Gęsiówka". W części bliżej ul. Bonifraterskiej liczne bocznice kolejek gruzowych
Powyżej zabudowania Woli, cmentarz ewangelicko-augsburski przy Młynarskiej, żydowski przy Okopowej, katolicki przy Powązkowskiej z kościołem św. Boromeusza.

Wśród widocznych ulic (niewymienionych wcześniej) m.in.: Świętojerska, Dzielna, Pawia, Gęsia, Muranowska, Inflancka, Dzika, Bonifraterska, Zakroczymska, Sanguszki, Konwiktorska
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy m.in. wzdłuż brzegu Wisły oraz wysadzone mosty.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie zabudowania na terenie fortu Śliwickiego na Golędzinowie, częściowo zniszczone. Wokół widoczne liczne leje po bombach.
Po drugiej stronie Wisły widok miasta od Cytadeli po cmentarz ewangelicko-augsburski przy Młynarskiej, żydowski przy Okopowej, katolicki przy Powązkowskiej i okolice obecnego pl. Niemena przy Powązkowskiej.
Na terenie Cytadeli widoczne m.in. okrągła kaplica, częściowo zniszczony kościół św. Jerzego, X pawilon, gruzy po rozebranych budynkach koszarowych przy pl. Gwardii (rozebrane w czasie okupacji). Dalej widoczna szkoła powszechna przy Szymanowskiej, fort Traugutta, bloki wojskowe przy Krajewskiego, wiadukt przy dworcu Warszawa Gdańska, zajezdnia autobusowa przy ul. Żoliborskiej, zabudowa wokół pl. Inwalidów. Dalej widoczny gmach gimnazjum i liceum im. ks. J. Poniatowskiego przy ul. Felińskiego oraz kominy spalonego osiedla dla bezdomnych przy dworcu.
Widoczne także bocznice kolejowe przy ul. Dzikiej i Stawki "Umschlagplatz", mur getta pomiędzy ul. Dziką a Okopową, kościół św. Boromeusza przy Powązkowskiej, wiadukt ul. Powązkowskiej nad torami.
Spośród ulic widoczne m.in. (niewymienione wcześniej): Sierakowska, Kłopot, Felińskiego, Zajączka, Śmiała, Stawki, Niska, Tatarska.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie widoczny wał przeciwpowodziowy wzdłuż prawego brzegu Wisły.
Widok Żoliborza.
Po lewej fragment Cytadeli z X Pawilonem, przy ul. Wybrzeże Gdyńskie budynek klubu sportowego - prawdopodobnie Związku Strzeleckiego "Promień". Powyżej Cytadeli zabudowa wokół pl. Inwalidów, dalej widoczny gmach liceum i gimnazjum im. Ks. J. Poniatowskiego przy Felińskiego róg Lisa-Kuli i kominy spalonego osiedla dla bezdomnych przy dworcu Warszawa Gdańska.
Na prawo zabudowa pomiędzy ul. Wojska Polskiego a Niegolewskiego i Krasińskiego oraz budynki kolonii WSM pomiędzy Krasińskiego a Słowackiego. Poniżej zabudowania na tzw. Żoliborzu Dziennikarskim, a w centralnej części Żoliborzu Oficerskim. Przy pl. Wilsona (zaznaczonym i opisany po rosyjsku czarnym atramentem: Plac Wilsona) park Żeromskiego z dawnym fortem Sokolnickiego.
W górnej części zdjęcia widoczny mur otaczający teren Chemicznego Instytutu Badawczego (ob. Instytut Chemii Przemysłowej przy ul. Rydygiera). Nieopodal przy Krasińskiego budynek ss Zmartwychwstanek na rogu Stołecznej (ob. Popiełuszki).
Widoczne m.in. ulice: Śmiała, Czarnieckiego, pl. Słoneczny, Kaniowska, Forteczna, Mickiewicza, Sułkowskiego, Dygasińskiego, Kniaźnina, Suzina.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy przy Wiśle oraz zatopiony w nurcie rzeki statek pasażerski.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie fragment prawego brzegu Wisły. Po drugiej stronie rzeki Żoliborz widziany od ul. Krasińskiego po ul. Potocką.
Po lewej park Żeromskiego z dawnym fortem Sokolnickiego, pl. Wilsona, zabudowania pomiędzy al. Wojska Polskiego a ul. Niegolewskiego i Krasińskiego, kolonie WSM pomiędzy Krasińskiego i Słowackiego, Żoliborz Dziennikarski, przy nim "Szklany Dom" przy Mickiewicza 34/36.
W prawym górnym rogu widoczne m.in. Centralny Ośrodek Wyszkolenia Pożarniczego (róg Słowackiego i Potockiej), zabudowania dawnej Szkoły Gazowej (Instytutu Agronomicznego) przy ul. Gdańskiej 6 / Marii Kazimiery 7.
Wśród widocznych ulic m.in.: Wybrzeże Gdyńskie, Kamedułów, Felińskiego, Czarnieckiego, Sułkowskiego, Dygasińskiego, Promyka, Dziennikarska, Kniaźnina, Bohomolca, Mysłowicka, Suzina, Drohicka, Mścisławska, Krechowiecka.
Czerwonym atramentem oznaczone okopy oraz lokalizacje dwóch dział obrony przeciwlotniczej. a czarnym zaznaczony i opisany po rosyjsku plac Lelewela.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Widok od Wybrzeża Gdyńskiego po klasztor ss Zmartwychwstanek na rogu Krasińskiego i Stołecznej (ob. Popiełuszki), Miejskie Centralne Warsztaty Samochodowe przy Włościańskiej (przy nich widoczna hala targowa Marymont) po okolice skrzyżowania ul. Marymonckiej z Żeromskiego.
Widoczne m.in. "Szklany Dom" przy Mickiewicza 34/36, kolonie WSM przy ul. Suzina, Centralny Ośrodek Wykształcenia Pożarniczego na rogu Słowackiego i Potockiej, dawna Szkoła Gazowa (Instytut Agronomiczny) przy Gdańskiej 6 / Marii Kazimiery 7, kościół Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej przy Gdańskiej.
Wśród widocznych ulic m.in.: Kamedulska (ob. Gwiaździsta), Potocka, Drochicka, Mścisławska, Mysłowicka, Bohomolca, Krechowiecka, Kolektorska.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Widok od Wybrzeża Gdyńskiego po dzieło flankujące pośrednie Buraków i obecne skrzyżowanie ul. Podczaszyńskiego i Żeromskiego. Widoczne m.in. zniszczone zabudowania Rudy Majorackiej i Rudy Ewansa, w lewym górny rogu Miejskie Centralne Warsztaty Samochodowe przy ul. Włościańskiej i obok nich hala targowa Marymont.
Wśród widocznych ulic m.in.: Wybrzeże Gdyńskie, Kamedulska (ob. Gwiaździsta), Jana III, Marii Kazimiery, Rudzka, Czosnowska, Kiwerska, Łomiańska, Gdańska, Kolektorska, Marymoncka, Elbląska.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Widok od Wisły po cmentarz wojskowy przy Powązkowskiej i zabudowania przy zakładach amunicyjnych przy forcie Bema i okolice obecnego skrzyżowania Żeromskiego i Przybyszewskiego.
Widoczne m.in. zabudowania Rudy Majorackiej i Rudy Ewansa, teren dawnej wsi Buraków, teren AWF przy Marymonckiej, zabudowania pomiędzy ul. Marymoncką, Podczaszyńskiego, Żeromskiego, przy Kasprowicza, po prawej stronie widoczny pl. Konfederacji i Zdobycz Robotnicza.
W prawym dolnym rogu Las Bielański.
Wśród widocznych ulic m.in.: Kamedulska (ob. Gwiaździsta), Kiwerska, Czosnowska, Klaudyny, Rudzka, Czerwińska, Ciechanowska, Libawska, Podleśna.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie ul. Kamedulska (ob. Gwiaździsta), zespół klasztorny kamedułów - kościół Niepokalanego Poczęcia NMP, eremy, budynek gimnazjum i szkoły powszechnej księży Marianów, dalej Las Bielański, zabudowania AWF przy Marymonckiej, zabudowania pomiędzy Marymoncką, Kasprowicza i Żeromskiego (m.in. Zdobycz Robotnicza) z poprzecznymi ulicami Przybyszewskiego, al. Zjednoczenia, Płatniczą, Kleczewską.
W oddali jasny budynek przy Przybyszewskiego 47 - dom zarobkowy Towarzystwa „Ratujmy Niemowlęta”.
Po prawej przy ul. Lindego zabudowania lotniska bielańskiego.
Wśród widocznych ulic m.in.: Swarzewska, Hajoty, Lisowska, Fontany, Lipińska, al. Konstytucji (ob. Reymonta), Wolumen, Wólczyńska, Aspekt, Kwitnąca.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy, różowym działo obrony przeciwlotniczej, czarnym naniesiona po rosyjsku nazwa "Marymont".
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie fort I "Bielany", strzelnica wojskowa, cmentarz Włoski przy ul. Marymonckiej, lotnisko Bielańskie, w górnej części zdjęcia Boernerowo, zespół bloków u zbiegu obecnych ulic Radiowej i Kaliskiego oraz zespół dawnych koszar 1. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, w okresie okupacji zajętych przez jednostki Luftwaffe (obecnie teren Wojskowej Akademii Technicznej). Przy górnej krawędzi zdjęcia fort III "Blizne".
Wśród widocznych ulic m.in. Lindego, Wolumen.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy i działo przeciwlotnicze przy cmentarzu Włoskim, czarnym po rosyjsku napis "fort" przy forcie Bielany.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Widok od wsi Młociny po fort IIA "Radiowo" z widocznymi masztami Telegrafu Transatlantyckiego, wieś Gać i drogę z wsi Mościska do Babic.
Na pierwszym planie słabo widoczny pałac i park Brühla w Młocinach, nieopodal wyróżniający się dom przy Farysa 64.
W lewej części zdjęcia droga prowadząca do mostu łączącego brzeg Wisły z łachą, dalej droga biegnie przez łachę do drugiego i trzeciego mostku.
Wśród widocznych ulic m.in. obecne ul. Farysa, Muzealna, Heroldów, Pułkowa, Zgrupowania AK "Kampinos", Encyklopedyczna (?), Księżycowa i Arkuszowa (przechodząca przez wieś Gać).
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy, czarnym napis po rosyjsku "Młociny".
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie las Młociński i obecna ul. Papirusów, na jej przedłużeniu tymczasowy most przez Wisłę. Dalej domy jednorodzinne pomiędzy obecnymi ul. Dankowską a Michaliny i Anny Jagiellonki. W oddali widoczna wieś Gać (obecnie wzdłuż ul. Arkuszowej), wieś Mościska, przed lasem wieś Wólka Węglowa a przy prawej krawędzi zdjęcia miejscowość Laski.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy oraz most przez Wisłę.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie las Młociński, na prawo od niego obecna ul. Dziwożony, na jej przedłużeniu tymczasowy most na łachę i droga przez nią. Obok zacumowana przystań statków pasażerskich.
Na prawo od ul. Dziwożony wieś Buraków (obecnie w granicach Łomianek) z ulicami Przyłuskiego i 11 listopada.
W oddali przed lasem wieś Wólka Węglowa, za lasem miejscowość Laski.
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy i most na przedłużeniu ul. Dziwożony.
Data wytworzenia: 18.09.1944

Na pierwszym planie las Młociński, ul. Dziwożony, wieś Buraków (obecnie w granicach Łomianek) z ulicami Przyłuskiego i 11 listopada, dalej ul. Warszawska w Łomiankach. W oddali w górnej części zdjęcia miejscowość Laski. Wśród pól widoczny wykop kanału Młocińskiego.
Na przedłużeniu ul. Dziwożony widoczny tymczasowy most przez Wisłę, obok niego na lewo przystań statków pasażerskich, na prawo zacumowane barka i statek pasażerski (bocznokołowiec).
Czerwonym atramentem zaznaczone okopy, czarnym po rosyjsku niekompletne napisy (brakujący kawałek zdjęcia) "Bu[raków]" i "r. W[isła]" (rzeka Wisła).
Data wytworzenia: 18.09.1944