Józef Roman Rybicki

"Andrzej"

W konspiracji Szef Kedywu Okręgu Warszawskiego AK, podczas Powstania - dowódca plutonu

Oficer czasu wojny: podporucznik (1.08.1944), następnie awansowany do stopnia kapitana czasu wojny (styczeń 1945) - z pominięciem stopnia porucznika [źr. Hanna Rybicka - materiały]

Kołomyja

Zygmunt - Olga z domu Pańczak

Stefan Nowicki

Filolog klasyczny. Od 1912 r. uczył się w gimnazjum klasycznym w Brzeżanach, od 1915 r. w VI Gimnazjum im. Stanisława Staszica we Lwowie, od 1917 r. w Gimnazjum w Wadowicach, a od 1919 r. ponownie w VI Gimnazjum im. S. Staszica we Lwowie. W lipcu 1920 r. wraz z całą ósmą klasą VI Gimnazjum im. Stanisława Staszica we Lwowie wstąpił ochotniczo do 1. Pułku Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej (późniejszy 240. Pułk Piechoty WP). Po zwolnieniu z wojska (*patrz Służba wojskowa do 1939 r.) kontynuował naukę w VI Gimnazjum im. S. Staszica we Lwowie, gdzie w czerwcu 1921 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. W tym czasie utrzymywał się z udzielania prywatnych lekcji. Od października 1921 r. przez krótki czas studiował na Wydziale Mechanicznym Politechniki we Lwowie. Od początku 1922 r. studiował filologię klasyczną na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie. Uczył wówczas języka łacińskiego na kursach maturalnych i nadal udzielał prywatnych lekcji. W latach 1924-1926 leczył gruźlicę kości w Lesin (Szwajcaria) i w San Remo (Włochy). Dnia 17 maja 1930 r. otrzymał doktorat z filozofii w zakresie filologii klasycznej i historii starożytnej na podstawie rozprawy "De Foricoeniorum Cochanovii fontibus antiquis”.

W lipcu 1920 r. wraz z całą ósmą klasą VI Gimnazjum im. Stanisława Staszica we Lwowie wstąpił ochotniczo do 1. Pułku Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej (późniejszy 240. Pułk Piechoty WP). Po odbyciu tygodniowego szkolenia walczył w składzie III batalionu piechoty 240. pp. W 1920 roku cięty szablą bolszewicką w bitwie pod Rakobutami. Zdemobilizowany w październiku 1920 r. jako inwalida z trwałym niedowładem prawej ręki, w maju 1924 r. został z tego powodu zwolniony od powszechnego obowiązku służby wojskowej - zaliczony do kategorii "E” w stopniu szeregowca piechoty.

W czerwcu 1927 r. otrzymał absolutorium Uniwersytetu Stefana Batorego i od października tego roku był młodszym asystentem, a w okresie od października 1928 r. do września 1931 r. - starszym asystentem przy Katedrze Filologii Klasycznej Uniwersytetu Stefana Batorego, od 1930 r. prowadząc tam proseminarium z języka greckiego. W czasie studiów był inicjatorem utworzenia Koła Filologicznego Słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego będąc w latach 1927-1928 jego prezesem. Na jego wniosek i pod jego redakcją Koło wydało "Księgę Wergiliuszową” (Wilno 1930, jako tom I Biblioteki Alma Mater Vilnensis), gdzie znalazły się m.in. cztery przyczynki naukowe jego pióra. W 1930 r. na łamach czasopisma "Humanista” (w języku francuskim) opublikował dwie rozprawki poświęcone Janowi Kochanowskiemu (za jedną z nich otrzymując rok wcześniej nagrodę z Funduszu im. Marszałka Józefa Piłsudskiego). Pełnił funkcję prezesa Zrzeszenia Asystentów Uniwersytetu Stefana Batorego, wchodził w skład komisji dyscyplinarnej dla pomocniczych sił naukowych tej uczelni. Od października 1930 r. członek Wydziału I Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Po odbyciu praktyki pedagogicznej w Gimnazjum Ety Dzięgielewskiej w Wilnie i otrzymaniu w czerwcu 1930 r. dyplomu nauczyciela szkół średnich z filologii klasycznej i historii starożytnej uczył języka łacińskiego w prywatnych gimnazjach w Wilnie.Po odejściu z asystentury nadal uczestniczył w pracach Klubu Seniorów "Włóczęga”. Na łamach redagowanego przez siebie pisma "Włóczęga” i w "Kurierze Wileńskim” ogłosił szereg artykułów z zakresu pedagogiki i artykułów krytyczno-literackich (m.in. pod pseudonimem Stefan Nowicki), publikował także w "Przeglądzie Klasycznym”.Podczas II Kongresu Filologów Klasycznych Słowiańskich w Pradze w 1931 r. wygłosił referat "Program nowego wydania dzieł łacińskich Jana Kochanowskiego”. Od września 1931 r. nauczyciel języka łacińskiego w Państwowym Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Wilnie. Od września 1934 do lipca 1937 r. p.o. dyrektora Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Adama Mickiewicza w Nowogródku. W tym czasie był prezesem okręgowym Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich (pod jego egidą zakładając Szkołę Spółdzielczą w Nowogródku). Uczestniczył w pracach PCK i przeciwalkoholowych. W styczniu 1938 r., w wyniku wygranego konkursu, objął stanowisko dyrektora Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim. Był równocześnie przewodniczącym powiatowej komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół powszechnych.

We wrześniu 1939 r. wyruszył wraz z grupą nauczycieli swojego gimnazjum na wschód. Po napotkaniu oddziałów Armii Czerwonej w Łucku powrócił w okolice Tomaszowa Lubelskiego, gdzie ukrywał się w lesie, poszukiwany przez władze sowieckie.

Po zajęciu Tomaszowa Lubelskiego przez wojska niemieckie na jesieni 1939 r. współorganizował pomoc dla uciekających rannych żołnierzy WP, umieszczonych w szpitalu polowym zorganizowanym w gmachu szkolnym Gimnazjum i Liceum im. Bartosza Głowackiego, którego był dyrektorem. Po nawiązaniu jesienią 1939 roku kontaktu ze Służbą Zwycięstwu Polski (SZP) działał w Tomaszowie Lubelskim, Hrubieszowie i w Zamościu. 11 listopada 1939 r. zdołał uniknąć aresztowania przez Gestapo i następnie ukrywał się w różnych miejscowościach, głównie w Zamościu, od listopada - grudnia 1939 r. pełniąc funkcję dowódcy powiatowego - komendanta Obwodu Tomaszów Lubelski SZP. W lutym 1940 r. przeszedł do TOW (Tajna Organizacja Wojskowa), kierując tą organizacją w Częstochowie (gdzie jego brat Stanisław był burmistrzem) potem w Siedlcach, Łukowie i Białej Podlaskiej, a od lutego 1941 r. pełniąc funkcję komendanta Okręgu TOW Kielce - Radom. W kwietniu - maju 1941 r. przeniesiony do Warszawy, zamieszkał przy ul. Dobrej, potem przy ul. Pańskiej, używając różnych dokumentów, m.in. na nazwisko rodowe, ale z fikcyjnym zameldowaniem w Radomiu. Od kwietnia - maja 1941 r. był komendantem TOW Okręgu Warszawa-Miasto, a następnie także zastępcą mjr. Jana Mazurkiewicza, komendanta głównego TOW. Przez pewien czas uczył wówczas jednocześnie języka łacińskiego na tajnych kompletach gimnazjum Wandy z Posseltów Szachtmajerowej. Po scaleniu TOW z Armią Krajową (marzec 1943) wydzielono grupy bojowe Podokręgów i grupy dyspozycyjne Okręgu Warszawa-Miasto TOW i stworzony w ten sposób oddział wcielono do Kedywu Okręgu Warszawskiego AK. Rybicki został dowódcą tak sformowanego oddziału dyspozycyjnego (zwanego od jego pseudonimu - "grupą Andrzeja”), a wkrótce także zastępcą szefa Kedywu Okręgu Warszawskiego AK, zaś po aresztowaniu mjr. Jerzego Lewińskiego "Chuchro” (około 6 listopada 1943) objął funkcję szefa Kedywu Okręgu Warszawskiego AK. W tym czasie podlegały mu: Oddziały Dyspozycyjne "A" i "B", oddział por. Józefa Czumy "Skrytego” oraz oddział kobiecy dowodzony przez dr Zofię Franio, a także taktycznie obwodowe Oddziały Dywersji Bojowej (ODB) poszczególnych Obwodów (dzielnic) Warszawy. Wymienione grupy w latach 1943-1944 wykonały szereg akcji bojowych na terenie stolicy oraz powiatau warszawskiego, a także na liniach komunikacyjnych Generalnego Gubernatorstwa. Od wiosny 1944 r. ppor. "Andrzej" przewidziany był do działalności w nowotworzonej organizacji "Nie”, w związku z czym nie otrzymał przydziału i zadań na godzinę "W" i podczas powstania zbrojnego miał nadal pozostawać w konspiracji, utrzymując łączność w ramach siatki "Nie" i oczekiwać na dalsze rozkazy.

Warszawa ul. Pańska.

Armia Krajowa - I Obwód "Radwan" (Śródmieście) Zgrupowanie "Bartkiewicz" - 4. kompania - pluton 1147. W dniach 22-30 sierpnia dowódca plutonu.

Śródmieście Północ. Oddziały Dyspozycyjne „A” i „B" Kedywu OW AK początkowo przeznaczone zostały do osłony osobistej dowódcy Powstania - gen. Antoniego Chruściela ps.„Monter”, d-cy Okręgu Warszawskiego AK [źródło: Rybicki J.R., Notatki szefa warszawskiego Kedywu, Warszawa 2003, s. 214]. Ostatecznie nad ranem 2 sierpnia 1944 Oddział Dyspozycyjny "A"został podporządkowany ppłk. „Radosławowi” (ppłk Jan Mazurkiewicz) - dowódcy Kedywu KG AK i znalazł się w składzie Zgrupowania „Radosław”, pozostając na Woli. Do 12 sierpnia działał jako samodzielna jednostka (kompania). Po 12 sierpnia włączony do 3. kompanii „Giewonta”, baonu „Zośka” jako pluton. Natomiast Oddział Dyspozycyjny „B” od wybuchu walk stanowił osłonę Kwatery Głównej Okręgu Warszawskiego AK i brał udział w najważniejszych zmaganiach w Śródmieściu ( m. in. przyczynił się do opanowania Hotelu Victoria na ul. Jasnej 26). Warto także wspomnieć, że część sabotażowa Oddziału Dyspozycyjnego „ A” w sierpniu 1944 r. weszła w skład batalionu ”Kiliński" i podobnie jak OD B walczyła w Śródmieściu. W tej sytuacji ppor. ”Andrzej” zgłosił się do komendanta I Obwodu Śródmieście płk. ”Radwana" (Edward Pfeiffer) z prośbą o skierowanie na linię; 22 sierpnia od kpr. pchor. ”Piwnickiego„ (Franciszek de Pourbaix) przejął dowodzenie 1147 plutonem im. por. ”Rygla„ w 4. kompanii zgrupowania ”Bartkiewicz„ i na jego czele uczestniczył m.in. w szturmie na budynki dawnej Komendy Głównej Policji Państwowej (23 sierpnia 1944) oraz w walkach o kościół pw św. Krzyża.

Ranny w lewą nogę w nocy 30/31 sierpnia podczas walk w rejonie ul. Graniczna - Ogród Saski i próby przebicia oddziałów Starówki do Śródmieścia.

Po kapitulacji wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną. Przeszedł drogę przez Pruszków (pobyt w obozie przejściowym Dulag 121), następnie w październiku 1944 wywieziony w transporcie w głąb GG. W Częstochowie zdołał zbiec z pociągu. Na prośbę ciężko rannego płk. "Radosława" przez pewien czas dowodził ocalałymi z Powstania strukturami Kedywu.

Awansowany do stopnia podporucznika czasu wojny w roku 1944, a w styczniu 1945 roku do stopnia kapitana czasu wojny. Odznaczony Krzyżem Walecznych (rozkazem L. 25/BP z 11.11.1941 r.), po raz drugi (jako ppor. cz. w.) rozkazem nr 35 z 1.10.1944 r. Odznaczony również Orderem Wojennym Virtuti Militari (V klasy), Krzyżem Armii Krajowej (1969), Srebrnym Krzyżem Zasługi (1938) oraz medalem Pro Fide et Patria (1982).

Po rozwiązaniu Armii Krajowej (19.01.1945) i utworzeniu Delegatury Sił Zbrojnych (kwiecień 1945) był komendantem Okręgu Warszawa i zastępcą płk. "Radosława" - komendanta Obszaru Centralnego, a po jego aresztowaniu (1.08.1945) od 3 sierpnia został komendantem Obszaru Centralnego. Przed rozwiązaniem Delegatury Sił Zbrojnych (6.08.1945) zdążył jeszcze wydać rozkaz, zabraniający odwetowego likwidowania komunistów, jak i żołnierzy NSZ, aby nie dawać się wciągnąć do wojny bratobójczej. Na początku września 1945 r. był jednym z pięciu założycieli Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość ("WiN”) i następnie prezesem Zarządu jego Obszaru Centralnego. W końcu października 1945 r. na zwołanej przez siebie odprawie wydał podległym komendantom okręgów zakaz współpracy z UPA. Na odprawie 4 listopada 1945 r. zameldował prezesowi ZG "WiN” płk. Janowi Rzepeckiemu o rozwiązaniu oddziałów leśnych na swoim terenie i otrzymał wówczas urlop w celach rodzinnych. Po aresztowaniu Rzepeckiego (5 listopada 1945) był od połowy miesiąca krótko p.o. prezesa ZG "WiN” do czasu wyboru płk. Jana Szczurka-Cergowskiego, a kiedy i ten został ujęty (23 listopada 1945) ponownie był krótko p.o. prezesa ZG "WiN”.

Aresztowany przez funkcjonariuszy MBP 22 grudnia 1945 r. w Warszawie i osadzony w więzieniu mokotowskim. Sądzony w procesie pierwszego ZG "WiN”, toczącym się w dniach 4 stycznia - 3 lutego 1947 r. przed Rejonowym Sądem Wojskowym w Warszawie - został skazany na 10 lat więzienia. W ostatnim słowie na sali sądowej powiedział: "Wniosek pana prokuratora, uwzględniający moją przeszłość wojenną przy wymiarze wyroku, postawił mnie w bardzo przykrym położeniu. To co robiłem w czasie wojny, było tylko moim obowiązkiem i nie mam zamiaru zbierać teraz procentów. Największą nagrodą było dla mnie to szczęście, że mogłem wykonywać taką właśnie, a nie inną pracę. A to co mi się udało zrobić, zawdzięczam wyłącznie moim bohaterskim chłopakom, którzy dziś leżą na cmentarzach". Zeznając przed sądem stwierdził: "Trzeba jeszcze dużo czasu, żebyśmy się zrozumieli nawzajem", zaś w ostatnim słowie prosił o łagodny wymiar kary nie dla siebie, lecz dla jednego ze swoich podwładnych, Mariana Gołębiewskiego. - "Gazeta Ludowa” przytaczając streszczenie wystąpienia jego obrończyni, pisała: "Adw. Więckowska mówi, iż gdy rozeszła się wiadomość, iż ona broni Rybickiego, zaczęli się do niej zgłaszać najróżniejsi ludzie prosząc, by ich powołała na świadków. Byli wśród nich Żydzi, uratowani z getta warszawskiego, bowiem Rybicki dowodził odsieczą, która wspomagała walczących powstańców żydowskich, byli również tacy, którzy Rybickiemu zawdzięczali życie. Rybicki nie zgodził się jednak na tych świadków. Powiedział, iż spełnił tylko swój obowiązek i nie życzy sobie, by te sprawy dyskontowano przed sądem". Wyrok 10 lat więzienia zmniejszono mu następnie na mocy decyzji prezydenta RP, Bolesława Bieruta, do 6 lat (celowo, by nie mógł podlegać amnestii z 1947 r. - obejmującej jedynie wyroki do 5 lat). Podczas odbywania kary był trzykrotnie zwalniany na urlopy zdrowotne. Wolność odzyskał w 1954 r. - bez prawa wykonywania zawodu nauczyciela i pracy w szkołach i na uczelniach.

Po odzyskaniu wolności zamieszkał w Milanówku, następnie od 1978 r. w Warszawie. Wobec zakazu pracy w szkolnictwie podjął pracę w Księgarni św. Wojciecha w Poznaniu, pracując w miejscu zamieszkania. Zatrudniony początkowo na umowach czasowych, a od sierpnia 1959 r. do lipca 1971 r. na etacie, był redaktorem działu słowników i encyklopedii filologicznych. Opracował m.in. znacznie uzupełnione trzecie wydanie "Słownika kościelnego łacińsko-polskiego ks. Alojzego Jougana” (Poznań 1958) oraz przygotował "Słownik polsko-łaciński", do dziś pozostający w maszynopisie. Równocześnie był członkiem zespołu redakcyjnego i opracował słownictwo łacińskie w wydanym przez PZWL "Lexicon Medium Anglicum - Russicum - Galicum - Germanicum - Latinum - Polonicom” (Warszawa 1971). Jednocześnie kontynuował społeczną działalność w ruchu przeciwalkoholowym. W latach 1958-1963 był przewodniczącym komisji społeczno-lekarskiej ds. przymusowego leczenia nałogowych alkoholików i przewodniczącym oddziału powiatowego Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowego (SKP) w Pruszkowie, a następnie wiceprzewodniczącym Prezydium Oddziału Wojewódzkiego SKP w Warszawie. Od maja 1963 r. członek ZG, a od stycznia 1967 r. zastępca sekretarza generalnego ZG SKP. Jednocześnie przewodniczący Komisji Wydawniczo-Propagandowej (od stycznia 1966), a następnie od września 1969 r. Główny Inspektor Wydawnictw i Propagandy ZG SKP. Opublikował kilka książek i broszur z tej tematyki oraz wiele artykułów na łamach "Problemów Alkoholizmu”, "Walki z Alkoholizmem”, "Zdrowia i Trzeźwości” (w sumie ponad 100 publikacji). Wyróżniony Odznaką Honorową "Za Zasługi w Ruchu Przeciwalkoholowym" (1970). Uczestniczył w wielu zjazdach i konferencjach przeciwalkoholowych. Jednocześnie od lutego 1972 r. przez dwie kadencje wchodził w skład Komisji Episkopatu dla Spraw Trzeźwości (zaproszony osobistym pismem Prymasa Polski ks. Kard. Stefana Wyszyńskiego z 16 lutego 1972), był także autorem wielu prelekcji dla księży i alumnów, m.in. z Zakroczymiu. Od października 1972 do maja 1979 r. członek Zespołu Ekspertów Stałej Komisji Rady Ministrów do Walki z Alkoholizmem. Był także od września 1976 r. członkiem-korespondentem Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Znany bibliofil, szczególnie w zakresie XIX-wiecznego pamiętnikarstwa polskiego, brał udział w pracach i wystawach Towarzystwa Przyjaciół Książki. Współtwórca wielu inicjatyw społecznych, we wrześniu 1976 r. był jednym z czternastu członków-założycieli Komitetu Obrony Robotników (KOR), ugrupowania poza systemowego, które we wrześniu 1977 r. przyjęło nazwę: Komitet Samoobrony Społecznej - KSS "KOR”, a rozwiązało się we wrześniu 1981 r. Od maja 1977 r. wchodził w skład Rady Funduszu Samoobrony Społecznej (zrezygnował w październiku 1978 r. z powodu pogorszenia stanu zdrowia), a następnie także w skład Komisji Redakcyjnej. W pracach KSS "KOR” uczestniczył do jego rozwiązania się, z tego powodu w piśmie "Zagadnienia i Materiały” (Nr 8/1977) zaliczony do ludzi "o poglądach krańcowo prawicowych, rewizjonistycznych, syjonistycznych”. W 1968 roku uhonorowany Złotą Odznaką Honorową Towarzystwa Wiedzy Powszechnej.

Żonaty od 1927 r. ze Stefanią z domu Neuman (1899-1983), absolwentką Uniwerystetu Stefana Batorego w Wilnie, lekarzem-pediatrą, kolejno: w Wilnie, Nowogródku, Tomaszowie Lubelskim, Warszawie i Milanówku, w czasie wojny żołnierzem AK. Mieli troje dzieci: Krystynę (1929-1930), Hannę (ur. 1932) dr nauk rolniczych, zamieszkałą w Warszawie, Stefana Andrzeja (ur. 1933) absolwenta UW, nauczyciela historii, zamieszkałego w Koszalinie.

Kpt. Józef Rybicki był głównym inicjatorem i fundatorem tablicy pamiątkowej poświęconej gen. Augustowi Emilowi Fieldorfowi ps. „Nil” znajdującej się w kruchcie Kościoła pw. Św. Jadwigi w Milanówku, a odsłoniętej w 25. rocznicę śmierci generała "Nila" - 24 lutego 1978 r.

Dokumenty Kedywu czasie okupacji ukrywane były najpierw przez twórcę i pierwszego szefa Kedywu mjra Jerzego Lewińskiego ps. Saper, a po jego śmierci przez jego następcę Józefa Romana Rybickiego ps. "Andrzej", który po klęsce Powstania Warszawskiego zdołał je wynieść ze stolicy. Dzięki staraniom wielu osób - m.in. łączniczki Józefa Rybickiego Wandy Zalutyńskiej - dokumenty te w 1945 roku zostały zamknięte w słojach i zakopane w Płochocinie pod Warszawą. Część uratowanych materiałów i własne relacje Józef Rybicki przekazał do Instytutu Historii PAN w 1962 roku, części pozostałych, na skutek trudności w zlokalizowaniu miejsca, a także niebezpieczeństwa aresztowania, przez długi czas nie można było odnaleźć. Poszukiwania zostały podjęte ponownie w 1989 i 1992 roku, już po śmierci "Andrzeja", przez jego córkę Hannę Rybicką. Wykopane dokumenty zostały poddane konserwacji i przekazane do zbioru Gabinetu Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.

Warszawa

Cmentarz w Milanówku. Przemawiając podczas pogrzebu Stanisław Broniewski-Orsza powiedział: "Składamy dzisiaj do grobu sumienie Armii Krajowej."

Muzeum Powstania Warszawskiego, baza uczestników PW. Biogram w XXXIII tomie "Polskiego Słownika Biograficznego" opublikowany w latach 1991-1992. Konsultacja historyczna Powstańczego Biogramu Józefa Rybickiego na stronie Muzeum - p. Hanna Rybicka. Fotografia portretowa Józefa Romana Rybickiego ps. „Andrzej” pochodzi z archiwum prywatnego p. Hanny Rybickiej, córki, udostępniona została Muzeum Powstania Warszawskiego wyłącznie do projektu „Powstańcze Biogramy". Brak zgody na dalsze udostępnianie w/w zdjęcia bez zgody rodziny. Zdjęcia z okresu Powstania Warszawskiego ze zbiorów MPW (Śródmieście Północne. Zbiórka powstańców z plutonu "Rygla" zgrupowania "Bartkiewicz") sygn. MPW-IP/3831. Ujęcie tożsame: MPW-IH/5740

„Oddział Dyspozycyjny ”A" warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1943-1944” oprac. Hanna Rybicka, wyd. Instytut Historii PAN, 2007 r.; „Oddział Kobiecy warszawskiego Kedywu. Dokumenty z lat 1943-1945”, oprac. Hanna Rybicka, WUW, 2002 r.; „Oddział i akcje Kedywu Okręgu Warszawskiego poza Warszawą, dokumenty z lat 1943-1944" oprac. Hanna Rybicka, WUW, 2011 r.