Henryk Paweł Kozłowski

"Kmita"

p.o. dowódcy kompanii

podharcmistrz - plutonowy podchorąży - podporucznik (09.1944)

Warszawa

Mieczysław - Michalina z domu Dziekońska

Po śmierci matki (1932) i powtórnym związku małżeńskim ojca, od 1936 r. mieszkał w Brwinowie przy ul. Zawiszy 12. W latach 1928-1939 był uczniem Prywatnego Męskiego Gimnazjum, a następnie Gimnazjum i Liceum im. Tomasza Niklewskiego w Warszawie przy ul. Złotej 58, gdzie w maju 1939 r. uzyskał świadectwo dojrzałości. Od października 1929 r. był członkiem 7. Warszawskiej Drużyny Harcerzy im. gen. Karola Kniaziewicza. W latach 1934-1935 pełnił funkcję zastępowego zastępu "Jeleni". W 1936 r. przeniósł się do 85. WDH im. Hetmana Jana Tarnowskiego działającej w Szkole Powszechnej przy ul. Miedzianej, gdzie został przybocznym. Na przełomie 1937/1938 uczestniczył w kursie podharcmistrzowskim zorganizowanym w Zakopanem. W ciągu dziesięciu lat w szeregach ZHP zdobywał kolejne stopnie harcerskie, dochodząc w 1938 r. do stopnia Harcerza Orlego. W lipcu i sierpniu 1939 r. odbył obowiązkową służbę w Junackich Hufcach Pracy, budując pod Lidzbarkiem, w pobliżu granicy polsko-niemieckiej, fortyfikacje ziemne.

We wrześniu 1939 r. bezskutecznie usiłował wstąpić ochotniczo do Wojska Polskiego, po czym wyruszył na kilkudniową wędrówkę po kraju, z której powrócił do Warszawy około 15 września. W oblężonej stolicy wraz z ojcem pełnił służbę w prowizorycznym szpitalu oraz brał udział w obronie przeciwpożarowej gmachu Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych przy ul. Kopernika 36. Po kapitulacji stolicy powrócił do domu w Brwinowie.

Działalność konspiracyjną rozpoczął w 1940 r. jako kolporter prasy podziemnej ("Polska żyje", "Dzień", "Walka", "Biuletyn Informacyjny"), współpracując z dwoma kolegami szkolnymi: Wacławem Bednarczykiem i Marianem Sokołowskim. W połowie 1941 r. ten ostatni został ujęty przez Gestapo, które w jego mieszkaniu przy ul. Kaliskiej 17 zastawiło "kocioł". Jednak Kozłowski i Bednarczyk w ostatniej chwili zdołali uniknąć wpadki. Wkrótce porzucił kolportaż i w ciągu kolejnych miesięcy poszukiwał kontaktu z podziemiem wojskowym. Na krótko trafił w szeregi Komendy Obrońców Polski (KOP) później do Polski Niepodległej (PN), jednak zniechęcony ich ideologią zerwał współpracę. Na początku 1942 r. wstąpił do Szarych Szeregów pod pseudonimem "Kmita". Wszedł w skład Hufca Wola (WL), w którym jego pierwszymi przełożonymi byli koledzy z ławy szkolnej: kierujący hufcem były drużynowy 7. WDH "Antek z Woli" (Jan Kopałka), oraz prowadzący 2. drużynę (WL 200) - do której należał - "Ryszard" (Ryszard Wesoły). Po utworzeniu batalionu "Zośka" we wrześniu 1943 r. zostaje dowódcą 3. drużyny II plutonu 1. kompanii "Felek". Przechodzi różne stopnie szkolenia dywersyjno-wojskowego, w tym kurs WD ("Wielka Dywersja"), kurs dowódców plutonu oraz kurs dowódców kompanii - przerwany wybuchem Powstania. Od grudniowej reorganizacji "Zośki" pełni funkcję zastępcy dowódcy IV plutonu 1. kompanii, a od marca 1944 r. jest szefem 1. kompanii "Maciek". Przez krótki okres formalnie dowodzi plutonem motorowo-gospodarczym. W styczniu 1943 r. zostaje złapany w łapance ulicznej i przez Pawiak wywieziony do obozu w Majdanku pod Lublinem, skąd po kilkunastu dniach został wyreklamowany. Pół roku później został ponownie ujęty i przez al. Szucha trafił do "Wychowawczego obozu pracy Policji Bezpieczeństwa w Warszawie" przy ul. Gęsiej 24 ("Gęsiówka"), skąd po dwóch tygodniach również został zwolniony. Aby w przyszłości uniknąć podobnych perypetii uzyskuje Ausweis (nr 888/D) urzędnika Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. W latach przynależności do Szarych Szeregów uczestniczy w następujących akcjach: odbiciu rannego więźnia ze Szpitala Dzieciątka Jezus przy ul. Nowogrodzkiej (lipiec 1943), w akcji "Wilanów" (26.09.1943) jest członkiem grupy "lotnicy", w tej akcji ranny w prawą dłoń, w akcji "Sonderwagen" (26.04.1944) jest obserwatorem, w akcji "Pol 47" (czerwiec 1944) dowodzi zmotoryzowanym patrolem kompanii "Maciek", oraz w akcji "Jan Boży" (29.06.1944). Latem tego roku bierze też udział w przygotowaniach do akcji "Pawiak" - odwołanej w ostatniej chwili. W okresie od października 1943 r. do maja 1944 r. jest elewem II turnusu zastępczego kursu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty "Agricola" (klasa c-15), którą kończy z wyróżnieniem w stopniu plutonowego podchorążego. Przydział 31.07.1944 r. - Kedyw Komendy Głównej Armii Krajowej - Brygada Dywersyjna "Broda 53" - batalion "Zośka" - 1. kompania "Maciek" - szef.

Od 1941 r. równolegle do działalności konspiracyjnej kontynuuje naukę, uczęszczając na wykłady Miejskiej Szkoły Handlowej prof. Edwarda Lipińskiego (tajna Szkoła Główna Handlowa). W tym samym czasie podejmuje pracę w "Cafe Janusz", gdzie pracuje jako kasjer do wybuchu Powstania.

Brwinów ul. Zawiszy 12

Armia Krajowa - zgrupowanie "Radosław" - pułk "Broda 53" - batalion "Zośka" - 1. kompania "Maciek” - szef. W dniu 1.08.1944 r. wobec niestawienia się na miejsce koncentracji dowódcy I plutonu a zarazem zastępcy dowódcy 1. kompanii "Maciek" - sierż. pchor. "Tadeusza" (Tadeusz Huskowski), który w południe został odcięty z częścią swoich ludzi na Żoliborzu, od 2 sierpnia jest zastępcą dowódcy 1. kompanii ppor. "Blondyna" (Andrzej Łukoski), a po jego śmierci (18.08.1944) jest p.o. dowódcy 1. kompanii "Maciek". Na terenie Śródmieścia 3 września następuje reorganizacja "Brody" i "Zośki". Zniszczone na Woli i Starym Mieście kompanie 1. i 3. zostają rozwiązane, a ich nieliczni żyjący jeszcze żołnierze wcieleni do jedynej, 2. kompanii "Rudy". Plutonowy podchorąży "Kmita" zostaje awansowany do stopnia podporucznika i wchodzi do sztabu "Brody", w którym jest oficerem dyspozycyjnym jej nowego dowódcy - kpt. "Jerzego" (Ryszard Białous). Podczas walk na Górnym Czerniakowie jest oficerem łącznikowym kpt. "Jerzego" przy sztabie 9. pułku piechoty 1. Armii Wojska Polskiego, dowodzonego przez mjr. Stanisława Łatyszonka.

Wola - Stare Miasto - kanały - Śródmieście - Górny Czerniaków. W nocy 21/22 sierpnia 1944 r. dowodzi lewym skrzydłem natarcia ze Starego Miasta na Dworzec Gdański. W tej akcji ranny (ręka na temblaku). Pod koniec sierpnia wraz z lekarzem batalionowym "dr Bromem" (Zygmunt Kujawski) organizuje przejście kanałami grupy lżej rannych żołnierzy z "Zośki" kanałami do Śródmieścia.

Ranny 21.08.1944 podczas natarcia na Dworzec Gdański - przestrzał prawego ramienia, wyeliminowany na pewien czas z walki.

Po upadku Górnego Czerniakowa (23.09.1944) wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną. Poprzez obóz przejściowy w Pruszkowie wraca z ranną narzeczoną, "Paulinką" (Anna Swierczewska, sanitariuszka batalionu "Zośka"), do rodzinnego domu w pobliskim Brwinowie. Na początku października 1944 r. nawiązuje kontakty z kolegami z "Zośki", przeważnie rannymi, przebywającymi po Powstaniu w rejonie Pruszków - Grodzisk Mazowiecki. Uczestniczy w organizowaniu pomocy dla rodzin poległych, opiece nad potrzebującymi oraz w sporządzaniu ewidencji poległych żołnierzy batalionu "Zośka". W listopadzie 1944 r. wyjeżdża do Częstochowy, gdzie na odprawie u płk. "Radosława" (Jan Mazurkiewicz) zostaje przez niego powiadomiony o powołaniu nowej organizacji "Nie" (Niepodległość), do której zostaje przyjęty. Tam też poznaje nowego zastępcę "Radosława" - kpt. "Macieja" (Józef Rybicki). W styczniu 1945 r. na polecenie "Radosława" przystępuje do organizacji oddziału bojowego złożonego z byłych żołnierzy batalionu "Zośka". Po wejściu do Warszawy oddziałów Armii Czerwonej (17.01.1945) i rozwiązaniu Armii Krajowej rozkazem z 19.01.1945 wydanym przez jej ostatniego dowódcę gen. "Niedźwiadka" (Leopold Okulicki), rozpoczyna się tzw. druga konspiracja. Tworzący się oddział, nazwany od jego pseudonimu "oddziałem Kmity", zostaje teraz oddziałem dyspozycyjnym szefa Obszaru Centralnego Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj płk. "Radosława". Początkowa działalność koncentrowała się głównie na akcji propagandowej (ulotki, gazetki, plakaty) i legalizacji, po czym działania rozszerzono o wywiad i kontrwywiad, z rozpoznaniem siedzib Urzędów Bezpieczeństwa, więzień i obozów internowania. Z powstańczych skrytek wydobyto część ukrytej broni. Oddział ubezpieczał także odprawy dowództwa Obszaru. "Kmita" i "Grom" (Władysław Steyer) 18 stycznia 1945 r. z rozkazu por. "Anatola" (Seweryn Skowroński) likwidują por. "Torpedę" (Kazimierz Jackowski). W marcu 1945 r. z rozkazu płk. "Radosława" bierze udział w rozpoznaniu obozu NKWD w Rembertowie, w którym przetrzymywany był gen. "Nil" (Emil Fieldorf) aresztowany pod fałszywym nazwiskiem jako Walenty Gdanicki. Do akcji odbicia jednak nie doszło, gdyż uzyskano informację, że "Nil" został już wywieziony w głąb ZSRR. Dzięki czynnej już przy oddziale komórce legalizacji z własną pracownią fotograficzną, ppor. "Kmita" otrzymuje od płk. "Radosława" polecenie wykonania fotokopii oryginału tzw. listu żelaznego wysłanego przez płk. NKWD Pimienowa do gen. "Niedźwiadka", i będącego "zaproszeniem na rozmowy do Pruszkowa", których finałem było porwanie przez NKWD szesnastu przywódców Polski Podziemnej, skryte ich wywiezienie do Moskwy i osądzenie ("proces szesnastu").

Krzyż Walecznych (dwukrotnie - 1944), Medal Wojska (czterokrotnie - Londyn, 1948), Krzyż Armii Krajowej (Londyn, 1973).

Wiosną 1945 r. por. "Kmita" nadal działa w konspiracji, równolegle zajmuje się opieką nad kolegami - inwalidami i rodzinami poległych. Jest współorganizatorem akcji pomocy dla najbiedniejszych, prowadzonej dzięki funduszom przekazanym przez płk. "Radosława". Bierze także udział w ekshumacjach koleżanek i kolegów poległych w Powstaniu, a kierowanie tymi działaniami powierza koledze z "Zośki" - "Wiktorowi" (Bogdan Celiński). W tym samym okresie tworzy oddział bojowy w sile 10-12 ludzi, uzbrojony i zmotoryzowany, którym dowodzi por. "Anoda" (Jan Rodowicz). W czerwcu 1945 r. we Włochach pod Warszawą grupa przeprowadza nieudany zamach na płk. Anatola Fejgina, oficera Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP. Po aresztowaniu płk. "Radosława", w dniu 8 sierpnia 1945 r. na szosie Warszawa - Konstancin koło Klarysewa, z rozkazu "Macieja" podjęta została nieudana próba porwania sowieckiego generała, który miał być zakładnikiem, w celu wymiany za uwięzionego "Radosława". Po rozwiązaniu pod koniec sierpnia 1945 r. Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, zgodnie z rozkazem, we wrześniu tego roku rozwiązuje swój oddział. Wraz z kolegami z grupy bojowej 6.10.1945 r. ujawnia się przed "Komisją Likwidacyjną b. Armii Krajowej". Wcześniej jednak, nie mając zaufania do władz bezpieczeństwa, wraz z "Anodą" ukrywa część broni. Od 1946 r. pracuje jako kierownik transportu w Spółdzielni "Transport" przy ul. Tamka 28. W tym samym roku zawiera związek małżeński z Anną Swierczewską, "Paulinką", podczas okupacji i Powstania Warszawskiego łączniczką i sanitariuszką batalionu "Zośka" (z tego związku syn Tomasz, ur. 1947 r. wyjechał do Kanady). Od 1948 r. pracuje jako planista w Wydziale Transportu Departamentu Planowania Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Równocześnie kontynuuje studia w Szkole Głównej Handlowej i w 1947 r. po uzyskaniu absolutorium rozpoczyna pracę magisterską. Na przełomie lat 1945/46, 1946/47 i 1947/48 współorganizuje zimowe, narciarskie zgrupowania koleżeńskie w Zakopanem, Szklarskiej Porębie i Karpaczu. Dla licznej grupy osób, głównie z dawnych batalionów "Zośka" i "Parasol", spotkania te miały charakter rekreacyjno-leczniczy. Jednak już wkrótce stały się one dla komunistycznych władz bezpieczeństwa żelaznym dowodem na knucie spisku przez byłych akowców, którzy "siłą i zbrojnie dążyli do obalenia ustroju PRL".

24 grudnia 1948 r. tuż przed kolacją wigilijną funkcjonariusze UB aresztują "Anodę”. Fala aresztowań nie ominęła także "Kmity”, po którego UB przyszło 3 stycznia 1949 r. wieczorem, a po 10 dniach także po jego żonę Annę. Po kilkudniowym pobycie w areszcie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej zostaje przewieziony do więzienia mokotowskiego. Śledztwo prowadzone przez Tadeusza Tomporskiego trwa rok. W dniach 19-20 stycznia 1950 r. odbywa się proces sądowy. Składowi sędziowskiemu przewodniczy mjr Mieczysław Widaj, a obrońcą jest mecenas Jerzy Domiński. Ogłoszenie wyroku Wojskowego Sądu Rejonowego nastąpiło 23 stycznia. W podsumowaniu oskarżony zostaje o działalność i przynależność do nielegalnej organizacji zbrojnej, o nielegalne posiadanie broni i organizowanie zamachów z art. 86 § 2 KKWP, art. 24 § 1 KKWP w związku z art. 3 Dekretu z dnia 30.10.1944 r., art. 9 tegoż dekretu i art. 4 m.k.k., i skazany na łączną karę - karę śmierci z pozbawieniem praw publicznych i obywatelskich na zawsze oraz przepadkiem całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. 17 marca 1950 r. Najwyższy Sąd Wojskowy w Warszawie odrzuca skargę rewizyjną obrońcy. Wyrok staje się prawomocny. 28 marca tegoż roku Prezydent PRL Bolesław Bierut zamienia karę śmierci orzeczoną wyrokiem WSR w Warszawie na karę dożywotniego więzienia. Do 26.02.1954 r. karę odbywał w więzieniu na Mokotowie, po czym został przeniesiony do Centralnego Zakładu Karnego Nr. 1 we Wronkach. Po wykryciu gruźlicy płuc przez rok przebywał na izbie chorych i w szpitalu więziennym. Dzięki staraniom kolegi z ”Zośki”, Stanisława Sieradzkiego (”Świst”), otrzymuje pracę w warsztatach więziennych jako księgowy-kontysta. Po pogorszeniu się stanu zdrowia 23.08.1956 r. otrzymuje półroczne zwolnienie z odbywania kary w celu dalszego leczenia. Dzięki kolejnemu ”zośkowcowi” - Jerzemu Łukoskiemu (”Żereń”) i jego żonie, lekarce Renacie Justyńskiej, dostaje się do Sanatorium Przeciwgruźliczego w Bystrej Śląskiej.

W grudniu 1956 r. jego małżeństwo z Anną Swierczewską zostaje rozwiązane. 6.07.1957 r. Sąd Najwyższy wydaje decyzję uchylającą wyrok WSR w Warszawie z 23.01.1950 r. i przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia. Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy wyrokiem z 20.11.1957 r. wymierza mu karę 6 lat i 8 miesięcy więzienia (podczas gdy odbył już 7 lat i 8 miesięcy) - jedynie za nielegalne posiadanie broni. W 1958 r., po wyjściu z sanatorium, rozpoczyna studia magisterskie w zakresie ekonomiki transportu na Wydziale Handlu Zagranicznego Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie. Dyplom magistra ekonomii uzyskuje w kwietniu 1961 r. Po bezskutecznych staraniach o pracę w swoim zawodzie, pracuje w prywatnym przedsiębiorstwie swojego kolegi, cichociemnego, Bolesława Jabłońskiego. Ponownie żonaty od marca 1958 r. z dr Haliną Angerstein (z tego związku syn, Maciej Piotr, ur. 1958, mieszka w Kanadzie). W latach 1959-65 jest kierownikiem biura Polskiego Towarzystwa Chemicznego. Od grudnia 1965 r. do maja 1968 r. pełni funkcję kierownika sekretariatu naukowego i przejściowo p.o. dyrektora administracyjnego w instytucie Chemii Organicznej PAN. Od 1967 r. jego druga żona, pracownik naukowy tego Instytutu przebywa na stażu naukowym na Uniwersytecie w Ottawie w Kanadzie. Dołącza do niej wraz z młodszym synem Maciejem w końcu maja 1968 r., po długich staraniach o paszport i pomocy wielu życzliwych osób. Wraz z żoną występuje do władz kanadyjskich o przyznanie prawa stałego pobytu (nie korzystając z prawa wystąpienia o azyl polityczny). W 1970 r. kończy studia bibliotekarskie na Uniwersytecie w Ottawie. Od listopada 1971 r. do marca 1974 r. jest pracownikiem kontraktowym Kanadyjskiej Biblioteki Narodowej w Ottawie, a po uzyskaniu obywatelstwa kanadyjskiego, w kwietniu 1974 r. zostaje pracownikiem etatowym tejże Biblioteki. Pracę zawodową łączy ze studiami i w 1975 r. uzyskuje dyplom magistra bibliotekarstwa. Od czerwca 1990 r. na emeryturze. Członek Koła b. Żołnierzy Armii Krajowej w Montrealu, członek Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie. Od 1966 r. członek-założyciel Środowiska Byłych Żołnierzy Batalionu ”Zośka”. Już w 1945 r. wraz z ”Anodą” był inicjatorem spisywania powstańczych wspomnień przez żołnierzy ”Zośki”. Ich pierwsze wydanie, pod redakcją ”Leszczyca” (Tadeusz Sumiński) ukazało się w 1957 r. pod tytułem ”Pamiętniki żołnierzy baonu Zośka”, w 1997 ukazało się wydanie VI - rozszerzone. Po emigracji do Kanady nie zerwał kontaktów ze Środowiskiem. Od lat 80-tych wielokrotnie odwiedzał Polskę biorąc udział w kolejnych rocznicach wybuchu Powstania Warszawskiego. 16 stycznia 1999 r. brał udział w odsłonięciu tablicy pamiątkowej przed gmachem byłego MBP na ul. Koszykowej - poświęconej por. Janowi Rodowiczowi ”Anodzie - w miejscu jego śmierci. W trzy lata po śmierci por. "Kmity" w Polsce ukazały się jego wspomnienia: "12 miesięcy przez wiele lat. Wspomnienia z AK i inne" - Bellona, Warszawa, 2010.

Montreal - Kanada

Henryk Kozłowski "Kmita" został pochowany 7 września 2007 na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie w Panteonie Żołnierzy Polski Walczącej.