Pseudonim:
"Zelma", Sulica", "Zo"
Data urodzenia:
1909-03-19
Stopień:
porucznik - kapitan (10.1944), cichociemna
Imiona rodziców:
Władysław (Ładysław)- Marianna z domu Nowak
Wykształcenie i działalność do 1939 r.:
Maturę zdała w Żeńskim Gimnazjum Humanistycznym w Toruniu, po czym studiowała matematykę na Uniwersytecie Poznańskim. Po ukończeniu studiów pracowała jako nauczycielka w w Otorowie, Sompolnie i Toruniu, a od 1937 r. w Tarnowskich Górach. Od 1930 r. zaangażowała się w działalność Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (późniejsze Przysposobienie Wojskowe Kobiet), będąc najpierw instruktorką, a później komendantką Regionu Śląskiego PKW w Katowicach.
Udział w wojnie obronnej 1939:
We wrześniu 1939 r. była żołnierzem Kobiecego Batalionu Pomocniczej Służby Kobiet, uczestniczyła w obronie Lwowa.
Pseudonimy:
"Zelma", "Sulica", "Zo"
Udział w konspiracji 1939-1944:
W konspiracji od października 1939 roku, zaprzysiężona 2.11.1939 r. Pod pseudonimem "Zelma" była jedną z organizatorek struktur Służby Zwycięstwu Polski (opartej na przedwojennej PKW) na Śląsku. Pod koniec 1940 r. przeniesiona służbowo do Warszawy; jako perfekcyjnie władająca językiem niemieckim została kurierką V Oddziału (Dowodzenie i Łączność) Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej (od lutego 1942 r. Armii Krajowej) w Wydziale Łączności Zagranicznej (kolejne krypt. "Zenobia", "Łza", "Załoga", "Zagroda"). Działała na kierunku zachodnim, do 1944 r. ponad 100 razy przekraczając granicę Rzeszy. Na Zachód przewoziła meldunki i raporty Komendy Głównej ZWZ-AK, do Warszawy powracała z pocztą i pieniędzmi. W lutym 1943 r. jako emisariusz Komendanta Głównego AK gen. "Grota" Roweckiego wyruszyła do sztabu Naczelnego Wodza, pokonując w ciągu trzech miesięcy trasę Warszawa - Niemcy - Francja - Hiszpania - Gibraltar - Londyn. W londyńskim sztabie zdała gen. Władysławowi Sosnkowskiemu relację z sytuacji w okupowanym kraju, wpłynęła na Sztab Naczelnego Wodza i przedstawicieli rządu na uregulowanie praw kobiet-żołnierzy w Wojsku Polskim oraz starała się wpłynąć na usprawnienie łączności kurierskiej pomiędzy Warszawą a Londynem. Do Polski przerzucona samolotem w ramach operacji lotniczej "Neon 4". Skakała ze spadochronem w nocy 9/10.09.1943 r. na placówkę odbiorczą "Solnica" - 7 km na południe od Grodziska Mazowieckiego. Jako jedyna kobieta znalazła się w elitarnym gronie 316 cichociemnych. W wydziale zajmowała się szkoleniem kurierów i wytyczaniem nowych tras, kierowała placówką przerzutu kurierów w Katowicach. W latach 1940-1944 wielokrotnie uniknęła aresztowania przez Gestapo - była poszukiwana listami gończymi na terenie Rzeszy.
Oddział:
Komenda Główna Armii Krajowej - Oddział I (Organizacyjny) - WSK.
Szlak bojowy:
Śródmieście Północ
Losy po Powstaniu:
Wyszła z Warszawy z ludnością cywilną. Wyjechała do Krakowa, gdzie jej zadaniem było odbudowanie zerwanej łączności z Londynem. To "Zo" przygotowała trasę do Londynu dla Jana Nowaka-Jeziorańskiego i jego żony Jadwigi ("Greta"), których odprawiła do Sztabu Naczelnego Wodza w grudniu 1944 r.
Losy po wojnie:
Po rozwiązaniu Armii Krajowej (19.01.1945) przez kilka miesięcy działała w Delegaturze Rządu na Kraj oraz Zrzeszeniu "Wolność i Niezawisłość". W latach 1946-48 była inspektorką w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, a później została nauczycielką w Łodzi, Toruniu i Olsztynie. 5 września 1951 r. została aresztowana przez funkcjonariuszy UB, po trudnym śledztwie, została skazana na 10 lat więzienia. Na wolność wyszła 24 lutego 1955 r. Powróciła do pracy w szkolnictwie, ucząc w szkołach w Sierpcu i Toruniu. Powróciła też do badań naukowych, przerwanych aresztowaniem. W 1965 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych i przyjęła propozycję pracy w wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku (od 1972 r. Uniwersytet Gdański) . W 1973 r. uzyskała stopień dr habilitowanego (WSP w Krakowie), a w dwa lata później przeniosła się na Uniwersytet Mikołaja Kopernika, gdzie miała zorganizować Zakład Andragogiki w nowo tworzącym się Instytucie Pedagogiki i Psychologii UMK. W 1976 r. wyjechała na kwerendę do Studium Polski Podziemnej w Londynie, a po powrocie spotkała ją fala represji i szykan ze strony władz komunistycznych. Obiecany jej zakład andragogiki nie został utworzony, a ona sama po długiej chorobie zmuszona do odejścia na wcześniejszą emeryturę. W 1996 r. została profesorem nauk humanistycznych. Od początku lat 80. była związana ze środowiskiem "Solidarności", zakładając Koło Kombatantów AK przy Komisji Krajowej. Działała w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim i współtworzyła Światowy Związek Żołnierzy AK. W 1990 r. doprowadziła do powołania Fundacji Archiwum Pomorskie Armii Krajowej w Toruniu, w którym znalazły się cenne materiały gromadzone przez nią od lat sześćdziesiątych. W maju 2006 r. awansowana do stopnia generała brygady.
Odznaczenia:
Order Orła Białego (1995), Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (dwukrotnie), Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Walecznych (pięciokrotnie), Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami, Medal Wojska, Krzyż Armii Krajowej, Medal Pro Memoria, Medal Polonia Mater Nostra Est.
Miejsce śmierci:
Toruń, pochowana na Cmentarzu św. Jerzego.
Źródła:
MPW-baza uczestników PW. Konsultacja dr Katarzyna Minczykowska - Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, www.zawacka.pl. Zdjęcia ze zbiorów archiwum Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej (licencja) oraz ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego (dar Marii Leskiej i zbiór Stanisława Kopfa) - MPW-IK/1195, P/6932
Publikacje:
Katarzyna Minczykowska „Cichociemna. Generał Elżbieta Zawacka "Zo" - Toruń: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej; Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2014, seria „Kobiety Niezłomne" oraz Instytut Pamięci Narodowej i Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej
Archiwum Historii Mówionej:
