Jan Ekier, lata 30. Fot. Autor nieznany/ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jan Ekier urodził się 29 sierpnia 1913 r. w Krakowie. Pochodził z umuzykalnionej rodziny; jego ojciec Stanisław (1880–1930) był kompozytorem muzyki tanecznej i teatralnej. Razem z siostrą Haliną od dzieciństwa pobierali prywatne lekcje gry na fortepianie u znanej w ówczesnym Krakowie nauczycielki Olgi Stolfowej. Później Jan, pod jej kierunkiem, uczył się w Szkole Muzycznej II st. im. Władysława Żeleńskiego w Krakowie. Dodatkowo uczęszczał na lekcje kompozycji do ks. Bernardina Rizziego.
Pierwsze koncerty dawał już jako nastolatek, często grywał też z siostrą na cztery ręce. Zachowana fotografia z 1934 r. przedstawia rodzeństwo koncertujące u hrabiny Potockiej.
Jan Ekier z siostrą Haliną podczas koncertu u hrabiny Potockiej, 1934 r. Fot. Autor nieznany/ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego
Halina Ekier (1915–1962) odebrała podobne wykształcenie jak jej młodszy brat; w latach 30. kształciła się w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. W czasie okupacji koncertowała podczas tajnych spotkań organizowanych w Krakowie i w Warszawie, m.in. w tzw. Kawiarni Woytowicza, grając utwory kompozytorów oficjalnie zakazanych. Po wojnie została docentem Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie.
Jan Ekier w latach 1932–1934 studiował muzykologię u Zdzisława Jachimeckiego na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Od 1933 r. pobierał także naukę w Warszawie, a w 1934 r. zamieszkał w stolicy na stałe. W latach 1934–1939 kontynuował studia w warszawskim konserwatorium w klasie fortepianu u Zbigniewa Drzewieckiego oraz naukę kompozycji u Kazimierza Sikorskiego. Pod koniec 1936 r. profesorowie zaproponowali mu udział w Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina w Warszawie, organizowanym przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne. Czasu na przygotowanie było niewiele, ponieważ rozpoczęcie konkursu zaplanowano na 21 lutego 1937 r.
Sam Jan Ekier tak wspomniał chwilę podjęcia decyzji o udziale w konkursie:
Decyzja o udziale w konkursie właściwie zapadła w sposób zupełnie przypadkowy. Była to jakaś audycja w grudniu 1936 roku w klasie profesora Drzewieckiego, być może, że grałem wtedy Wariacje Brahmsa [na temat] Händla; dobrze to wyszło wszystko. I pamiętam, jak schodzimy z kręconych schodów w Konserwatorium z prof. [Zbigniewem] Drzewieckim i [prof. Jerzym] Lefeldem. I Lefeld mówi do Drzewieckiego: „Zbyniu, a może by tak pan Ekier wziął udział w Konkursie Chopinowskim”. Drzewiecki do mnie: „Janek, chciałbyś wziąć udział w Konkursie?”. Ja mówię: „Bardzo chętnie, panie profesorze”. Przypominam: grudzień 1936 roku, a w marcu 1937 roku już jest Konkurs. Dopiero wtedy zacząłem się zastanawiać nad programem; wybierałem oczywiście, z młodzieńczą fantazją, najtrudniejsze pozycje (…). (https://www.polskieradio.pl/8/3664/Artykul/2358173,Jan-Ekier-i-jego-fascynacja-Chopinem, data emisji: 23.08.2019 r. Rozmowa nagrana w październiku 2010 r.).
Ostatecznie Jan Ekier zdobył na III Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina w Warszawie VIII miejsce i nagrodę publiczności w wysokości 500 zł, za które zamówił u cenionego warszawskiego krawca elegancki frak.
Laureaci III Konkursu Chopinowskiego za kulisami Filharmonii Warszawskiej. Widoczni przy fortepianie od lewej: Emilianowna, NN, Roza Tamarkina, Jakow Zak, Jan Ekier, Tatiana Goldfarb; marzec 1937 r. Fot. Autor nieznany/ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego
Wygrana otworzyła mu drogę kariery za granicą. Od tego momentu był zapraszany na koncerty w wielu krajach Europy, Ameryce Południowej i Japonii. Brał także udział w licznych koncertach w Polsce, przygotowywanych przez Organizację Ruchu Muzycznego, która upowszechniała muzykę na prowincji. W 1938 r. dostał propozycję wyjazdu na zagraniczne stypendium organizowane przez Fundusz Kultury Narodowej, jednak plany te przerwał wybuch wojny.
Podczas okupacji Jan Ekier udzielał lekcji gry na fortepianie oraz występował w kawiarniach, których wysoka renoma była wtedy namiastką sal koncertowych. Często uczestniczył w spotkaniach patriotycznych i koncertach konspiracyjnych.
W trudnych czasach okazało się, że muzyka jest dobrym sposobem na ukojenie emocji, ale również motywowanie do walki. Gdy w 1942 r. władze Polski Podziemnej zwróciły się do muzyków oraz poetów z apelem o tworzenie piosenek żołnierskich i patriotycznych, spotkały się z entuzjastyczną reakcją. W wyniku tego swoistego konkursu powstało wiele znanych utworów. Oczywiście ze względów konspiracyjnych ich autorzy przez pewien czas pozostali anonimowi. Również Jan Ekier komponował utwory patriotyczne, z których najbardziej znana jest „Szturmówka” (niektóre źródła podają, że powstała dopiero w 1944 r. Por.: http://archiwum.nina.gov.pl/film/szturmowka-muz-jan-ekier [dostęp: 13.01.2021 r.]). To właśnie ta pieśń otrzymała pierwszą nagrodę w konkursie na piosenkę żołnierską, ogłoszonym 15 października 1942 r. przez „Biuletyn Informacyjny” oraz Biuro Informacji i Propagandy Armii Krajowej. Autorem słów był Stanisław Ryszard Dobrowolski. Sława utworu szybko rozniosła się poza Warszawę, a jego tekst był wielokrotnie drukowany w prasie i żołnierskich śpiewnikach.
W latach 1940–1941 pianista kontynuował naukę i uczył się gry na organach u Bronisława Rutkowskiego w Staatliche Musikschule in Warschau, realizującej program przedwojennego konserwatorium. W tym czasie wiele wydarzyło się również w jego życiu prywatnym. W 1942 r. wziął ślub z aktorką Danutą Szaflarską, a 4 maja 1943 r. przyszła na świat ich córka Maria.
Niespełna 15 miesięcy późnej wybuchło Powstanie Warszawskie. Wybuch walk zastał rodzinę w mieszkaniu przyjaciół przy ul. Polnej. Przez pierwsze dwa tygodnie małżeństwo pomagało lokalnej społeczności, m.in. budując barykadę, opatrując rannych i doprowadzając ich do szpitali, poza tym mieszkańcy ul. Polnej organizowali sobie życie w piwnicy, gdzie spędzano czas podczas kolejnych bombardowań.
Barykada na ul. Polnej, sierpień 1944 r. Fot. Andrzej Bargiełowski „Stańczyk”/ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
W połowie sierpnia Jan Ekier i Danuta Szaflarska nawiązali kontakt z Biurem Informacji Propagandy Armii Krajowej i oboje zaangażowali się w organizację życia kulturalnego powstańczej Warszawy. Ona przekazywała informacje o planowanych wystąpienia i koncertach, a następnie była adiutantką Jana Ciecierskiego „Rosienia” (https://www.1944.pl/artykul/artysci-w-powstaniu-warszawskim-danuta-szaflar,5084.html). Jan Ekier – pod pseudonimem Janosik, jako żołnierz Obwodu „Radwan” Grupy Bojowej „Krybar”, komórki Biura Informacji i Propagandy AK – brał udział w wielu koncertach. Już wtedy szczególnie zasłynął, grając utwory Chopina, które były zakazane przez okupanta, co paradoksalnie podniosło ich rangę i symboliczne znaczenia.
Pierwszą rzeczą, jaką zabroniono, był Chopin. To oczywiście nie skasowało tej muzyki. Wprost przeciwnie – zeszliśmy do podziemia. Dawaliśmy mnóstwo koncertów, bardzo barwnych i równocześnie bardzo głębokich. Sam fakt, że ludzie, którzy grali, i ludzie, którzy słuchali, ryzykowali wielkimi konsekwencjami, nadawał tym chwilom niezwykły nastrój.
(https://www.polskieradio.pl/8/3669/Artykul/2348186,Jan-Ekier-nastroj-koncertow-w-czasie-Powstania-byl-niezwykly, data emisji 30.07.2019 r.).
Znaczenie tych wydarzeń było ogromne – przede wszystkim dawały nadzieję i namiastkę normalnego życia nie tylko Powstańcom, ale i cywilom. Podobną role odgrywały spektakle teatralne, a nawet msze święte – to wszystko pozwalało na chwilę zapomnieć o zagrożeniu, strachu, walkach i niepewności jutra. W koncertach brali udział najwybitniejsi, w tym: Mira Zimińska, Mieczysław Fogg, Irena Kwiatkowska czy skrzypaczka Irena Dubiska. Podczas 63 dni Powstania Warszawskiego Jan Ekier dał ponad 30 występów. Najsłynniejszy i wspominany przez wielu był koncert, który się odbył w auli Politechniki Warszawskiej 15 sierpnia, czyli w święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, a także obchodzone od 1923 r. święto Wojska Polskiego. Ekier zagrał wówczas niezwykle znaczącą dla Polaków Etiudę c-moll op. 10 nr 12 („Rewolucyjną”), która powstała, gdy Fryderyk Chopin dowiedział się o upadku powstania listopadowego. Tym bardziej znamienny staje się fakt, że do auli wpadł wówczas artyleryjski pocisk.
Po kapitulacji Powstania rodzina bezpiecznie dotarła do Krakowa. Małżeństwo z Danutą Szaflarską nie przetrwało, a ona sama otrzymała angaż w teatrze w Łodzi, a później w Warszawie. Tymczasem Jan Ekier powrócił do Warszawy i również zaczął odrabiać stracone lata koncertowania, odnosząc coraz większe sukcesy w kraju i poza jego granicami. Słynął szczególnie jako interpretator utworów Chopina, ale grał również m.in. koncerty Bacha, które nagrywał na płyty. Prywatnie związał się z Marią Hanus, nauczycielką fortepianu, z którą miał dwóch synów: Stanisława i Jakuba.
Afisz reklamujący recital Jana Ekiera w lutym 1948 r. Fot. ze zbiorów Biblioteki Narodowej/za: Polona
W latach 1949–1995 wielokrotnie zasiadał w jury kolejnych Konkursów Chopinowskich, był również zapraszany do jury międzynarodowych konkursów pianistycznych, m.in. w Budapeszcie, Lipsku, Bolzano, Genewie czy Tel Awiwie.
Działalność pedagogiczną rozpoczął, jak już wspomniano, jeszcze przed wojną – w 1933 r. uczył solfeżu, czyli czytania nut głosem, w Szkole Muzycznej im. Władysława Żeleńskiego w Krakowie, a po przeprowadzce do Warszawy udzielał prywatnych lekcji. Po wojnie powrócił do nauczania. Początkowo kształcił pianistów w Państwowej Średniej Szkole Muzycznej w Lublinie (w latach 1946–1947), następnie w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Sopocie, pełniąc nawet funkcję rektora. Od 1953 r. pracował w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie (obecnie Uniwersytet Muzyczny im. Fryderyka Chopina w Warszawie), gdzie przez wiele lat był kierownikiem I Katedry Fortepianu. Z czasem nauczanie pochłaniało go coraz bardziej, aż stopniowo rezygnował z własnych występów i komponowania.
Wśród jego wychowanków znaleźli się m.in. Bronisława Kawalla, Piotr Paleczny, Alicja Paleta-Bugaj, Yuko Kawa. Ekier był też wielokrotnie zapraszany do prowadzenia kursów mistrzowskich dla pianistów m.in. w Annecy, Hamburgu, Bonn, Kolonii, Darmstadcie, Mannheimie, São Paulo, Tokio.
Wielkim dziełem jego życia, poza edukacją, była działalność edytorska. Najpierw pracował w zespole redakcyjnym „Biblioteki Pedagogicznej”, w której ukazywały się najpopularniejsze pozycje światowej literatury fortepianowej z przeznaczeniem do użytku w szkołach. Następnie, w 1959 r., został redaktorem naczelnym Wydania Narodowego Dzieł Wszystkich Fryderyka Chopina, które miało być najbardziej autorytatywną edycją wszystkich utworów kompozytora.
Sam pianista tak tłumaczył powody podjęcia się tego zadania:
Jego muzyka pozwalała nam przetrwać najgorsze chwile, a w okresach nadziei rozsławia kulturę polską w świecie. Jesteśmy winni twórcy to, by przedstawić jego dzieło w zamierzonej przez niego postaci. To właśnie jest celem Wydania Narodowego: spłacić dług Narodu wobec Chopina. (Za: https://www.chopin-nationaledition.com, [dostęp: 09.01.2021 r.]).
Ekier postanowił dać pianistycznemu światu dzieła Chopina w kształcie możliwie najwierniej zbliżonym do oryginału. Praca, jaką wykonał, wymagała nie tylko gruntownego poznania wszystkich dostępnych źródeł, ale także wyboru odpowiedniego wariantu utworu. Prace zakończyły się dopiero w 2010 r., kiedy sam artysta był już od dekady na emeryturze.
Jan Ekier był laureatem wielu nagród. W 1950 r. otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia za przygotowanie polskiej ekipy do IV Konkursu Chopinowskiego, w 1964 r. i 1974 r. – Nagrodę I stopnia Ministra Kultury i Sztuki, w 1952 r. został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, w 1955 r. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Za wybitne osiągnięcia, otrzymał m.in. tytuł Doktora Honoris Causa Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie, Nagrodę Chopinowską przyznawaną przez Międzynarodową Fundację im. Fryderyka Chopina. W roku 2000 pianista został uhonorowany Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, a w roku 2005 otrzymał nagrodę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W 2010 r. został odznaczony Orderem Orła Białego, a w 2013 r. – roku swoich setnych urodzin – otrzymał nagrodę honorową Koryfeusz Muzyki Polskiej oraz Złotego Fryderyka.
Jan Ekier po uroczystości odznaczenia Orderem Orła Białego w 2010 r. Fot. Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (GFDL 1.2 or GFDL 1.2), via Wikimedia Commons
W 2010 r. Anna Skulska przeprowadziła z Ekierem kilka wywiadów na antenie Programu Drugiego Polskiego Radia. W roku 2013 Aneta Teichman wydała ilustrowaną biografię pianisty opartą na wielu rozmowach z mistrzem i jego uczniami.
Jan Ekier zmarł 15 sierpnia 2014 r. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Jego muzyka jest ciągle żywa; szczególnie znane są dzieła fortepianowe: „Toccata”, „Kolorowe melodie”, „Taniec góralski”, orkiestrowe – np.: „Suita góralska”, baletowe: „Straszak”, „Tempo dnia” oraz wokalne – np.: „Pieśni walki podziemnej”, „Szturmówka”. 28 czerwca 2016 r. w ramach cyklu Muzyka pod Liberatorem w Muzeum Powstania Warszawskiego odbył się koncert muzyki Jana Ekiera w wykonaniu Krzysztofa Książka – pianisty, który reprezentował Polskę na Konkursie Chopinowskim w 2015 r.
Autor artykułu
Doktor nauk humanistycznych. Absolwentka historii sztuki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz studiów podyplomowych na kierunku wzornictwo przemysłowe na Politechnice Lubelskiej. Członek warszawskiego oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Naukowo zajmuje się polską sztuką użytkową, ze szczególnym uwzględnieniem okresu dwudziestolecia międzywojennego i powojennego. Autorka kilkunastu publikacji z tego zakresu.
