Nazywam się Halina Sobiczewska. Urodziłam się na dalekich polskich Kresach Wschodnich, w Nieświeżu, 17 lutego 1926 roku, bez mała sto lat temu.
Moi rodzice, ojciec Stefan Motykiewicz, matka Anna, z domu Łojko, Motykiewicz. Ojciec był wojskowym, widać to na zdjęciu, był oficerem w stopniu porucznika, natomiast matka zajmowała się domem i zajmowała się dwójką dzieci, ponieważ miałam starszego brata, nazywał się Zbyszek, no i byłam ja, młodsza, siostra Hala.
Wie pani, to był bardzo piękny okres w moim życiu. W domu była taka harmonia, wzajemny szacunek, rodzice okazywali nam bardzo dużo miłości. Mogliśmy się dowolnie uczyć. Ja się uczyłam, jak to wtedy było dosyć modne, i gry na pianinie, i języka francuskiego, przychodziła pani i nas uczyła. Poza tym skończyłam w Nieświeżu szkołę podstawową, sześć klas szkoły podstawowej, zdałam egzamin do gimnazjum. Było wspaniałe gimnazjum w Nieświeżu. Na czele tego gimnazjum stał ksiądz dyrektor. Zdążyłam jeszcze skończyć pierwszą klasę gimnazjalną przed wojną, miałam wtedy trzynaście lat. No i 1 września, niestety, takie naprawdę wspaniałe dzieciństwo skończyło się.
[…] Wypowiedzenie wojny przez Niemców przyjęliśmy wszyscy bardzo tak smutno. No ale w tym wieku – normalnie zaczęła się szkoła, normalnie zaczęliśmy chodzić na lekcje, no i czekaliśmy, co będzie dalej.
17 września do Nieświeża wkroczyli bolszewicy. Nieśwież był bardzo blisko granicy z bolszewikami, tak że właściwie w momencie kiedy bolszewicy zaatakowali Polskę, to w krótkim czasie wkroczyli do Nieświeża i to był rzeczywiście moment bardzo tragiczny – te pierwsze czołgi, które wjechały na ulice małego miasta. Bo Nieśwież nie był dużym miastem. Miał dużo uroku, ale to było małe miasteczko w województwie nowogródzkim. Tak że te pierwsze czołgi, pojawienie się tych czołgów i [oznaczało], że wojna się zaczyna już wtedy i u nas na dobre, to było naprawdę wielkie przeżycie. Mimo że byłam jeszcze w tym wieku, że może nie za bardzo zdawałam sobie sprawę z tego, co się dzieje, to jednak przeżyłam to bardzo mocno.
Myśmy musieli uciekać z Nieświeża, bo wiadomo było, że zaczną się niedługo wywózki na Sybir rodzin wojskowych, rodzin policjantów. W ogóle wiadomo było, że całą inteligencję wywiozą. Tak że pierwsza rzecz, jaką żeśmy zrobili, to spakowaliśmy walizki, zamknęliśmy na klucz mieszkanie, piękne mieszkanie zresztą, wsiedliśmy do pociągu i wyjechaliśmy do Brześcia. W Brześciu na Bugiem moja matka miała kuzyna […] i u tego kuzyna żeśmy się zatrzymali. To był inżynier, który również zamierzał wyjechać. Kiedy granica się ustaliła już na Bugu, to razem z jego rodziną przeszliśmy przez tak zwaną zieloną granicę, przez Bug, jeszcze wtedy kiedy Bug był zamarznięty. No i stamtąd wyjechaliśmy pociągiem do Warszawy. W ten sposób całą okupację praktycznie prawie od początku wojny spędziliśmy w Warszawie.
[…] Rodziny nie mieliśmy w Warszawie, ale mieliśmy znajomych, tak że problemu w ogóle z wynajęciem mieszkania to specjalnie nie było, tym bardziej że z Warszawy dużo osób wyjechało w ogóle, wtedy kiedy się wojna zaczęła, i wiele osób już do Warszawy nie wróciło, tak że takich pustostanów w Warszawie było dużo. No i zamieszkaliśmy już w Warszawie, w takim lichym mieszkaniu, dwa pokoiczki z kuchnią. No i tam spędziłam całą okupację.
Ojciec dołączył do nas, ojciec nie poszedł do niewoli. Miał albo przeczucie, albo szczęście, dołączył do nas, tak że spędziłam [okupację razem] z całą rodziną, z ojcem, z bratem i z matką. […] Był rozkaz w Warszawie, że w określonym terminie wszyscy oficerowie musieli się zgłosić i byli wywiezieni do oflagów. Ojciec się nie zgłosił i przeżył. Oczywiście to wszystko było pod karą rozstrzelania nie tylko jego, ale i całej rodziny, jeżeli się nie zgłosi. Tak że przeżył wojnę w takim naprawdę złym stanie, bo cały czas była obawa, że jeżeli dojdzie do dekonspiracji, no to skończy się to dla niego i dla całej rodziny tragicznie. No ale się skończyło na tyle nietragicznie, że przeżyliśmy aż do Powstania.
Od razu kontynuowałam naukę w gimnazjum i w liceum imienia Juliusza Słowackiego. Gimnazjum w Nieświeżu było pod wezwaniem Syrokomli, a w Warszawie to było gimnazjum imienia Juliusza Słowackiego. Z tym że wiadomo, jak wyglądała nauka w Warszawie. Były oficjalnie kursy handlowe, jakieś administracyjne, półroczne, roczne, które można było kończyć. Pod płaszczykiem tych kursów odbywały się takie przedmioty, które można było jakoś tam umieścić w planie, jak matematyka, fizyka czy chemia, natomiast takie przedmioty jak historia, język polski, łacina, to już wiadomo, to wszystko odbywało się na pięcio-, sześcioosobowych kompletach, w prywatnym domu, z nauczycielem, który oczywiście pracował w dalszym ciągu, tylko już w ramach tego potajemnego nauczania. [Bo już od jesieni 1939 roku na terenie całego kraju zawiązana została tajna organizacja nauczyciela, powstały siatki konspiracyjnej oświaty. Potem kierownictwo oświaty przejęła Delegatura Rządu. Ja kontynuowałam naukę na tajnych kompletach. I choć było to niebezpieczne, bo przecież zakazane przez Niemców, gimnazjum i liceum ukończyłam, a maturę zdałam w maju 1944 roku].
Nie do Słowackiego, bo to było żeńskie gimnazjum. Nie umiem powiedzieć, jak się nazywało to gimnazjum, do którego on chodził, bo już nie pamiętam. Ale skończył to gimnazjum i ja także skończyłam to gimnazjum w maju, na przełomie maja i czerwca w 1944 roku, tak że prawie prosto z maturą wylądowałam 1 sierpnia w Powstaniu.
Od początku, od początku. […] Początkowo jako trzynastolatka do AK wstąpić nie mogłam, zresztą na samym początku było ZWZ, nie było jeszcze AK. Należałam do Szarych Szeregów, do harcerstwa, bo to było bardzo powszechne i bardzo, nazwijmy to, modne. Tak że początkowo należałam właśnie do Szarych Szeregów, natomiast na początku 1943 roku zostałam przyjęta już do AK, do II Batalionu Szturmowego „Odwet”. Tam wkrótce złożyłam przysięgę i tam przeszłam przeszkolenie. Był cały pluton sanitarny w tymże batalionie, który swoją działalność rozpoczął w 1941 roku, i w 1941 roku powstała pierwsza sekcja złożona z pięciu licealistek – podkreślam – licealistek. W takim wieku były te przyszłe sanitariuszki. No ale później ta ilość sekcji się rozrastała, na końcu już były trzy duże drużyny, drużynowymi były dyplomowane pielęgniarki. Każda drużyna jeszcze składała się z trzech sekcji, tak że było dziewięć sekcji. Sekcyjnymi też były pielęgniarki. Te pielęgniarki prowadziły z nami szkolenie. Moją pielęgniarką była Halina Witkowska, dyplomowana pielęgniarka. To wszystko pielęgniarki jeszcze z okresu tuż przedwojennego – młode dziewczyny, ale z okresu tuż przedwojennego. No i wyglądało to w ten sposób, że najpierw trzeba było przejść taki kurs pierwszej pomocy, to się potocznie nazywało kurs sanitarny, a następnie trzeba było już wobec jakiejś komisji (na czele był nawet nasz dowódca batalionu, „Roman”) zdać egzamin z tych umiejętności. No a następnie odbyłyśmy też praktyki w szpitalu. Te praktyki w szpitalu umożliwiały nam te pielęgniarki, z których każda pracowała w jakimś szpitalu. No i w ten sposób znalazłam się w jednej z tych sekcji jako wciąż jeszcze nastolatka i dotrwałam do Powstania Warszawskiego. W zasadzie miałyśmy obowiązek przede wszystkim skompletowania sobie własnych apteczek. To była ważna sprawa. Musiałyśmy same sobie uszyć, własnoręcznie uszyć, torby i [kupować] w aptekach, gdzie tylko można było cokolwiek kupić z tych rzeczy, które byłyby przydatne oczywiście w czasie jakichś działań wojennych, i te rzeczy kompletować w tych torbach. Poza tym następna jeszcze rzecz, zajmowałyśmy się kolportażem prasy podziemnej. Ja żadnych innych zajęć nie miałam, bo ja należałam do tych w zasadzie najmłodszych, ale w ogóle średnio wiek tych wszystkich sanitariuszek, które były w tych trzech drużynach, czyli dziewięciu sekcjach, to był siedemnaście, dwadzieścia lat. Takie dziewczyny [były w konspiracji, brały udział w Powstaniu Warszawskim], a było tych dziewczyn w naszym batalionie prawie setka. Kompania [„Odwet”] rozrosła się potem do dosyć dużego batalionu, tam jeszcze dołączyły inne organizacje, [na przykład 1. Szwadron Strzelców Motorowych], tak że w rezultacie tuż przed Powstaniem Warszawskim nasz batalion już prezentował poważną siłę, bo miał około 650 żołnierzy i sanitariuszek. To już była dosyć znacząca siła wojskowa w momencie wybuchu Powstania.
Nie, o miejscu koncentracji nie miałam w ogóle pojęcia, gdzie ewentualnie będę przydzielona. Z tym że batalion, do którego należałam, był przydzielony do 4 Rejonu V [Obwodu] Mokotów, tak że mogłam się tylko spodziewać, że ewentualnie w razie jakichś zamieszek to ewentualnie wyląduję gdzieś w okolicy Mokotowa. A gdzie wylądowałam? Na dzień przed Powstaniem dostałam rozkaz stawić się w określonym miejscu i to natychmiast, bez zwłoki, z tą torbą sanitarną. Jak się niosło, to była spora torba sanitarna, więc nie można było tak [zwyczajnie] nieść, tylko się zawinęło w gazetę, sznurkami się zawiązało. Z tą torbą zgłosiliśmy się na to miejsce, które zostało nam przydzielone. To była ulica Sędziowska, Kolonia Staszica, Sędziowska 13.
Smutne, smutne, niestety, nasz batalion w dniu wybuchu Powstania nie otrzymał w ogóle broni, tak że do Powstania był w ogóle nienadający się do walki. Miał w ogóle do spółki z Batalionem „Golskiego” zaatakować koszary […] [SS Stauferkaserne przy ulicy Rakowieckiej 6, od strony Pola Mokotowskiego], koszary niemieckie. No ale zaatakowanie koszar niemieckich żołnierzami bez broni… A koszary to jednak skupisko dużej ilości Niemców, świetnie uzbrojonych, świetnie wyszkolonych, świetnie przygotowanych do wojny i nastawionych na to, że będą atakowani. […] [Wykonanie zadania stało się nierealne]. Jednocześnie pierwszego dnia nasz dowódca „Roman” i jego zastępca, „Żegota”… Był nim Romuald Jakubowski „Żegota”, który włączył się do naszego batalionu już w 1943 roku i został zastępcą „Romana”, czyli zastępcą dowódcy naszego batalionu. Tak że tego samego pierwszego dnia „Roman” zaatakował dwie wille, obie na Sędziowskiej 3 i 5. W tych willach stacjonowali piloci niemieccy, oficerowie Luftwaffe. [Powstańcy] mieli zdobyć te wille, zabić tych Niemców, zdobyć trochę broni. No ale oczywiście to również skończyło się wielką klęską. Wtedy rzeczywiście ponieśliśmy duże straty, dużo było rannych, dużo było zabitych. Między innymi „Żegota” był ciężko ranny właśnie w tej bitwie. „Żegota” miał atakować z jednej strony, a nasz „Roman” z przeciwnej strony. No ale atakować, żeby najpierw zdobyć broń, a potem dopiero tą bronią walczyć, to była troszkę też taka utopijna sprawa. Tak że „Żegota” był ranny. Myśmy wtedy zebrali tych rannych. Wieczorem nasz dowódca „Roman” wycofał się, wrócił na Belwederską 10, bo tam stacjonował razem z częścią naszego batalionu, i wydał rozkaz, żeby wszyscy na własną rękę starali się przedostać albo na Mokotów, albo na Śródmieście, albo na Ochotę, albo na Wawelską i przez te Pole Mokotowskie na południe.
Wtedy się bardzo rozproszył nasz batalion. Rozproszył się także pluton kobiet. [Z sekcji, w skład której wchodziłam], zostałam tylko ja ze swoją przyjaciółką Danusią Jeżewską, z domu Hryckiewicz, i my we dwie dostałyśmy polecenie zorganizowania – ja miałam dziewiętnaście lat, a ona była rok czy dwa lata starsza, po pierwszym roku medycyny – dostałyśmy rozkaz zorganizowania właśnie na Sędziowskiej 13 takiego punktu sanitarnego, takiego wojennego szpitaliku i tam zanieśliśmy naszych rannych. […] W międzyczasie nasz dowódca nawiązał kontakt z batalionem ze zgrupowania „Golski”. Przyszedł patrol z Politechniki, bo Politechnika, ulica Polna, Śniadeckich to już był kawałek wolnej Polski. Przyszedł patrol i uzgodnili, że wszystkich przetransportują do Śródmieścia. No i zaczęły się te transporty, oczywiście nie od razu całego batalionu, ale codziennie sukcesywnie kolejne grupy wyjeżdżały. Ustalili już taką trasę, przez Pole Mokotowskie kawałek, gdzieś tam Polna, Śniadeckich, i w ten sposób dostawali się do Śródmieścia. Ostatnia grupa, która stamtąd wychodziła, to był nasz dowódca „Roman”. „Roman” wychodził z resztą żołnierzy i z większością sanitariuszek. Mówię „większością”, bo część musiała zostać z rannymi, których nie mógł zabrać, takimi [leżącymi]. Ci musieli niestety w tych szpitalikach zostać, a te sanitariuszki też musiały tam zostać. W związku z tym z 9 na 10 sierpnia skończyła się nasza działalność na Kolonii Staszica, bo dowódca to był już ostatni, który stamtąd – możliwie ze wszystkimi – wyewakuował.
Tutaj może tylko wspomnę o takiej rzeczy. Myśmy się zajmowali tymi naszymi chorymi chłopakami. Po sąsiedzku mieszkał lekarz, który nie brał udziału w Powstaniu, ale ile razy go zaprosiliśmy, tyle razy przychodził, trochę nam pomagał przy tych chorych i większość tych chorych rzeczywiście szybko powracała do zdrowia. Był jeden taki chory, miał pseudonim „Gryf”, to był Władysław chyba Maciejewski, którego stan zdrowia zaczął się bardzo pogarszać i zaczął gorączkować. Wezwaliśmy tego lekarza. Okazało się, że konieczna jest operacja i że może być przeprowadzona tylko w szpitalu. Najbliższy szpital to był Szpital Dzieciątka Jezus zaraz za Filtrami, a dojście do Dzieciątka Jezus to było aleją Niepodległości, która była cały czas pod obstrzałem, a prawa strona tej alei była zajęta przez Niemców, więc trzeba by było tą trasą nieść [rannego]. No i wtedy rzeczywiście ja i ta moja przyjaciółka i jeszcze trzy dziewczyny zdecydowałyśmy się zanieść tego rannego chłopaka do tego szpitala. Zaopatrzyłyśmy się w takie białe szmaty czy płachty do powiewania, że jesteśmy pokojowo nastawieni, i z tymi powiewającymi „chorągwiami” nieśliśmy tego rannego wzdłuż alei Niepodległości, w kierunku szpitala Dzieciątka Jezus. To nie była daleka droga, ale to niestety była niebezpieczna droga. Nie wspomniałam o tym, ale już drugiego dnia zaczęła się pacyfikacja [Kolonii Staszica] i tam ruszyli „własowcy”, „ukraińcy”, „ronowcy” i kolejną willę po willi, dom po domu penetrowali, mordowali, palili, okradali, gwałcili. Tak że ta pacyfikacja była tragiczna na Kolonii Staszica, w większości [pacyfikacja] ludności cywilnej, no bo jednak batalion nasz i jeszcze dwie kompanie „Golskiego” też w taki sam sposób skończyły jak my, [tak że przedostali się do Śródmieścia].
Nie, jeszcze wtedy nie.
Ale wzięliśmy tego rannego, zanieśliśmy do Szpitala Dzieciątka Jezus. Po drodze spotkał nas patrol niemiecki, mogliśmy się wszystkiego spodziewać, no bo się niosło rannego powstańca, który, powiedzmy, parę godzin wcześniej walczył z Niemcami. No ale jakoś mieliśmy wyjątkowe szczęście, trafiliśmy po prostu na ludzi. Przyjrzeli się, popatrzyli, porozmawiali i pozwolili nam zanieść rannego do szpitala. […] Oddaliśmy pod opiekę lekarzy, a ponieważ mieliśmy rozkaz powrotu i zameldowania, jak się ta cała impreza udała, więc wróciliśmy z powrotem na Sędziowską 13. Dowiedzieliśmy się, że w nocy z dziewiątego na dziesiątego dowódca z resztką batalionu, resztką sanitariuszek i naszymi z rannymi też, bo ci, którzy już dochodzili do zdrowia, to już byli chodzący, wyruszył już, ewakuował się do Śródmieścia, a myśmy we dwie zostały tam. No, nie było nam wesoło, bo wiedzieliśmy, co się dzieje na Kolonii Staszica. Ale w nocy ktoś zastukał do okna. Wiedziałyśmy, że to na pewno nie jest ani Niemiec, ani „ukrainiec”, bo oni nie musieli w nocy stukać do okna, oni normalnie wchodzili przez drzwi, przecież nikt im tego nie wzbraniał. Więc otworzyliśmy drzwi i okazało się, że przyszedł patrol ze Śródmieścia, a w skład tego patrolu wchodził bliźniak tego „Gryfa” Maciejewskiego, którego myśmy poprzedniego dnia wynieśli do szpitala. Przyszedł po niego, a ponieważ wiedział, że on był ciężko ranny i trzeba było go nieść na noszach, więc jakoś tak zorganizowali ten patrol, że mieli go wynieść na noszach. No ale dowiedział się, że „Gryf” już jest w szpitalu pod opieką lekarzy Polaków. Był bardzo szczęśliwy, zabrał nas i razem z nimi w ten sposób, przypadkiem zupełnie, we dwie, bo z naszego […] Batalionu „Odwet” to tylko myśmy dwie zostały, […] wylądowałyśmy w Śródmieściu. Batalion nasz zdziesiątkowany – z tej ilości [około 650] pozostało zaledwie 230 żołnierzy i sanitariuszek – został włączony do zgrupowania „Golskiego” jako chyba druga i trzecia kompania. [Obie te kompanie pozostały] pod nazwą „Odwet” i pod dowództwem naszego „Romana”.
Kwaterowaliśmy w skrzydle Architektury i to skrzydło Architektury miało wyjście na ulicę Lwowską 12. Wszystkie sanitariuszki, które tam się znalazły, dostały salę na pierwszym piętrze, ale z siennikami, z tym że było ciasno, no i oczywiście głodno. W Powstaniu to wszyscyśmy [otrzymywali] jakieś tam zupki, tak zwane pluj, tak się nazywały te zupki, więc byłyśmy [głodne]. […] Natomiast jeśli chodzi o samo Powstanie, byłyśmy już do końca w Śródmieściu cały czas. [Nareszcie staliśmy się wojskiem zorganizowanym, grupą podlegającą regulaminowi wojska]. W ogóle podlegaliśmy normalnym rygorom wojskowym, były apele, były musztry normalnie. […] Dostaliśmy legitymacje akowskie normalne, dostaliśmy biało-czerwone opaski z orłem i z napisem „WP”, zobowiązano nas do noszenia na prawej ręce dla odróżnienia, że to powstańcy warszawscy. I do dzisiaj, jeżeli występujemy z tymi opaskami, to my zawsze mamy na prawej ręce. Tak że uważaliśmy, że opaski to jest takie „nominowanie nas na rycerza”.
Tak, tak, już wtedy było lepiej. Natomiast jeśli chodzi o nas, no to zorganizowałyśmy izbę chorych, chodziłyśmy też na dyżury do innych szpitalików polowych, bo tych szpitalików polowych było dużo. Służbę wartowniczą musiałyśmy pełnić, w kuchni musiałyśmy pomagać – no wszystko, co było do zrobienia.
Była też akcja odbierania rannych po kapitulacji Starówki. To była dosyć duża akcja. [Ranni] byli przenoszeni kanałami i przy Alejach Jerozolimskich ich trzeba było odbierać i roznosić. To była duża akcja, musiałyśmy tam chodzić i na noszach roznosić do tych wszystkich szpitalików. A te szpitaliki to były, wiadomo, gdzieś tam w piwnicach, ad hoc wszystko organizowane. Nie było to wesołe, no ale taka to była rzeczywistość.
Byłam cały czas w Śródmieściu po tej stronie, gdzie była Politechnika.
Nie, nie. Ale jak trzeba było, powiedzmy, w ramach tego gdzieś tam się dostać… W ogóle takie spacery nawet na tym obszarze polskim to też były niebezpieczne. Byli ci „gołębiarze”, którzy przecież strzelali. Potem zaczęły się naloty, zaczęły się bombardowania. Te bombardowania były przeważnie w nocy. I tak się zdarzyło – 15 września to już było – w nocy był alarm, że mamy wszyscy zejść do piwnic, bo gdzieś nadlatuje jakiś samolot. No i rzeczywiście samolot przyleciał, zrzucił bombę i zbombardował Architekturę. Ci, którzy nie zdążyli do tych piwnic – były to dwie nasze koleżanki, Ewa, a druga [Marzena], była też telefonistka, było kilku powstańców – niestety zostali zasypani i w tych gruzach zginęli. No a następnego dnia uroczysty apel i dziedziniec Architektury powiększył się niestety o kolejne groby. Nas wtedy z tej sali na pierwszym piętrze, gdzie myśmy byli, przenieśli na ulicę Noakowskiego. Wcześniej [była zdobyta Politechnika] i front [ustalił się na linii] ulicy Noakowskiego. [Przy tej ulicy wyznaczono nam kwatery w prywatnych mieszkaniach]. Tam dyżury w poszczególnych mieszkaniach, w domach pełnili nasi chłopcy, a myśmy tam na Noakowskiego zamieszkali. [Parzysta strona była obsadzona drużynami „Odwetu” i „Golskiego”]. No i tam, właśnie na ulicy Noakowskiego, zastała nas kapitulacja.
To było wielkie przeżycie, bo to jednak była, co tu dużo mówić, wielka porażka. Nasz dowódca Powstania Antoni Chruściel „Monter”, mówił, że Powstanie będzie trwało kilka dni, że to my zdobędziemy Warszawę i że my zaprosimy Rosjan do nas, a Rosjanie przecież stali po drugiej stronie Wisły. Tyle że się niestety pomylił. Rosjanie w dalszym ciągu spokojnie sobie stali po drugiej stronie Wisły, czekali, aż Niemcy zrównają z ziemią całą Warszawę. Wiadomo było, że Powstanie nie może się udać. Widać teraz, co się dzieje z Ukraińcami. Gdyby Ukraińcy nie mieli tak wspaniałej pomocy ze strony Stanów Zjednoczonych, ze strony Anglii, Polski też i innych krajów, to by już dawno przecież przegrali tę wojnę. A myśmy niestety na żadną pomoc wtedy nie mogli liczyć. Nawet jak były zrzuty desantów, to większość zrzutów spadała na stronę niemiecką i to Niemcy byli zaopatrzeni w steny ze zrzutów, a nie nasi chłopcy. Tak że Powstanie było do przegrania, ale czuliśmy to jako wielką porażkę i była to wielka tragedia. [Dwumiesięczna walka pokazała jednak, że Polacy potrafią się zorganizować, zjednoczyć i wzbudzić podziw całego świata].
Pamiętam. Wtedy trzeba było się zdeklarować: albo się idzie w takiej sformowanej grupie do niewoli razem z batalionem, albo się idzie z cywilami, z mieszkańcami Warszawy, znaczy z nimi łączy się i z nimi się wychodzi z Warszawy. Mieszkańcy Warszawy przechodzili przez obóz w Pruszkowie, natomiast żołnierze przechodzili przez obóz w Ożarowie. No więc myśmy z tą moją przyjaciółką zdecydowały się razem z batalionem pójść do niewoli. Zgromadzono nas na ulicy Śniadeckich i 5 [października], uformowani w czwórki, ruszyliśmy do niewoli. Szliśmy przez 6 Sierpnia, szliśmy przez ulicę Filtrową, oglądaliśmy te wszystkie bloki wypalone doszczętnie, przepiękne bloki, takie jeszcze tuż przed wojną wybudowane – cała ulica spalona. Szliśmy, konwojowani oczywiście, przez [żołnierzy] Abwehry i szliśmy do placu Narutowicza, a z placu Narutowicza Grójecką. Doszliśmy późnym wieczorem, bo to się piechotą szło, a to był kawał drogi. Doszliśmy wieczorem do Ożarowa. W Ożarowie byliśmy do następnego dnia i następnego dnia załadowali nas do pociągów towarowych, po pięćdziesiąt osób w wagonie, więc było ciasno, głodno, chłodno i bardzo smutno. Jechaliśmy wolno przez Kutno, przez już mocno zniszczony Berlin, do takiej małej miejscowości, Bremervörde nazywała się ta miejscowość, tuż niedaleko Hamburga. W tej miejscowości wyładowali nas z pociągu i znów piechotą musieliśmy iść z tej miejscowości Bremervörde do [stalagu] Sandbostel X B. [Otrzymałam numer jeniecki 224213]. To był stalag i to był jeden z większych stalagów w czasie II wojny światowej w Niemczech. Tam byli Anglicy, tam byli Francuzi, tam byli nawet Włosi internowani, którzy nie chcieli walczyć, tam było dużo Rosjan wziętych do niewoli. Z Batalionu „Odwet” to nas było dwanaście osób. Na [moich] zdjęciach wszystkich to przeważnie to były [dziewczyny z] Batalionu „Odwet”. Te zdjęcia przechowałam [do dziś]. Myślę, że może z innych batalionów dziewczyny też miały jakieś zdjęcia.
[…] Mniej więcej pamiętam. Te zdjęcia były robione już po wyzwoleniu obozu Oberlangen, ale wcześniej byliśmy w Sandbostel, dostaliśmy barak [o nazwie] Aufnahme i w tym baraku siedzieliśmy mniej więcej od 6, 7 października do początku grudnia. W międzyczasie grupa naszych Polek oficerów została wywieziona do oflagu. To była nieduża grupa oficerów, a reszta dziewczyn były zakwalifikowane jako podoficerowie. […] Bo ja na przykład wyszłam [z Warszawy] jako plutonowa z cenzusem, a wykwalifikowane pielęgniarki w stopniu sierżanta z cenzusem. Myśmy właśnie pozostały w [stalagu], a te panie, które były oficerami, były wywiezione do oflagu. Trzeba przyznać, że myśmy dobrze na tym wyszli, bo okazało się, że w oflagu były dużo gorsze warunki i tam niektóre w ogóle zginęły, bo tam były jakieś zamieszki, bombardowania. No i wtedy wywieźli nas z tego obozu Sandbostel do obozu Oberlangen, nad granicę holenderską. Zaraz, czy coś w międzyczasie było? No, w międzyczasie nic nie było. Jak byłyśmy w tym [baraku] Aufnahme przez blisko miesiąc, to nas odwiedzali. Porucznik „Roman” nas [odwiedzał] z chłopakami, bo dostawali przepustki na przemian, raz ci, raz ci, raz, dwa razy w tygodniu. Tak że nas odwiedzali, troszkę wspierali na duchu. Mało tego, odwiedzali nas nawet Polacy, którzy od początku wojny, od 1939 roku, byli tam jako jeńcy wojenni cały czas. Tak że nawet tacy Polacy tam byli i też trudno, żeby nie interesowali się [barakiem] Aufnahme, gdzie są same Polki i to w dodatku z Powstania Warszawskiego. [„Wrześniowcy” zatroszczyli się o nas po ojcowsku. W miarę możliwości dożywiali nas, starali się o leki.
Bardzo, bardzo złe. Tam się spało na podłodze, bez sienników nawet. Było bardzo ciasno, było bardzo głodno, było źle, było bardzo źle. W końcu nas wywieźli do tego Oberlangen. Oberlangen jak każdy obóz, jak każdy stalag, otoczony był drutami, z wieżyczkami, ze strażnikami w tych wieżyczkach obserwującymi cały ten obóz, oczywiście z komendantem, [Niemcem], który zarządzał tym obozem. W środku baraki (są na zdjęciach), no a w barakach prycze. Już się nie spało na podłodze, tylko to były prycze, trzypiętrowe prycze. Po cztery legowiska każda prycza miała, tak że ja ze swoją przyjaciółką zajęłam najwyższy poziom, nazwałyśmy to „bocianim gniazdem”. W tym „bocianim gnieździe”, w tymże obozie Oberlangen przetrwałyśmy do samego końca, [od 5 października 1944 do 12 kwietnia 1945 roku]. W samym obozie, ponieważ to był stalag, jeńcy byli obowiązani do wykonywania różnych prac w ramach tego obozu, ale nie mogli być wywożeni do prac gdziekolwiek na terenie Niemiec. Szeregowi tak, ale podoficerowie właśnie w tych obozach jenieckich nie musieli. Ale w ramach danego obozu to musieli oczywiście wykonywać wszystkie prace. Prace były różne. Były na przykład różne komenderówki. Była taka komenderówka, która się nazywała – brzydko się nazywała – Scheisskommando. Wiadomo, jaka to komenderówka. Ale była dosyć opłacalna, bo z tą komenderówką się wyjeżdżało poza teren obozu, gdzieś tam kawałek się jechało z tą komenderówką, a tam byli Niemcy, ale tacy Niemcy bauerzy, tacy, którzy tam na stałe mieszkali. Jeszcze nie powiedziałam, że wcześniej do nas, do tego obozu w Oberlangen przyjechał Czerwony Krzyż, przedstawicielstwo Czerwonego Krzyża i zaraz po tym zaczęły przychodzić paczki czerwonokrzyskie. W tych paczkach to były i papierosy, jakieś chesterfieldy, old goldy i [inne]. Papierosów było dużo, bo to były paczki w zasadzie przeznaczone dla mężczyzn, nie dla kobiet, no ale przychodziły do nas. Ale [poza tym] była kawa, była herbata, były jakieś tam puszki pork (wieprzowiny), beef (wołowiny), jakieś puszki fasoli. Tak że dostawałyśmy te puszki i miałyśmy herbatę, kawę, których Niemcy już nie mieli. Więc jak myśmy przyjeżdżali z tą komenderówką, to tam już zawsze jakiś jeden, dwóch Niemców czekało, myśmy im dawali […] kawę, herbatę czy te dobre papierosy, a oni nam dawali bochenki chleba za to. I jak się wracało do obozu z bochenkiem chleba, to była zdobycz niesamowita, bo przecież w obozie było bardzo głodno. No, była jakaś tam zupa raz w ciągu dnia, na którą się z utęsknieniem czekało, bo było się głodnym, był jakiś przydział spleśniałego chleba i po łyżeczce cukru czy czegoś tam jeszcze, no ale było głodno, co tu dużo mówić, więc taki chleb to była zdobycz ogromna. A ta moja przyjaciółka to była mniej obrotna, bo trzeba było wracając, ten bochenek chleba jeszcze przenieść przez bramę, a przy bramie stali Niemcy, więc jakby zauważyli, że się wraca z tym chlebem, no to można było mieć dużą nieprzyjemność. No i w ten sposób trwałyśmy tam. […]. Męczące też były [codzienne poranne apele]. Trzeba było […] wstawać do tego apelu bardzo wcześnie. Apele trwały długo. Liczyły nas Niemki, bo Niemki [pracowały w komendzie obozu] […]. Liczyły nas Niemki, ale nie zawsze były w stanie szybko się doliczyć, więc się stało [długo]. A myśmy wyszły do Powstania tak, jak stałyśmy, i tak ubrane byłyśmy w tym obozie […]. To była już zima przecież, więc było mroźno i zimno.
Były koce. Były koce, ale było w ogóle zimno. Ponieważ nasz obóz Sandbostel przyjechał tam jako pierwszy, to myśmy zajęły pierwszy barak po lewej stronie, to był barak numer dwa, i zajęłyśmy pierwszą salę, gdzie było mniej tych pryczy. Druga sala była ogromnie długa, tych pryczy było całe mnóstwo i było bardzo ciasno. Przy naszej pryczy była rura, która trochę ogrzewała [barak], a więc było trochę cieplej, a poza tym myśmy na tej rurze ten spleśniały chleb sobie przypiekały, tak że miałyśmy wspaniałą ucztę.
Był poprawny, bo to był jednak stalag i to byli jeńcy wojenni. Myśmy przy kapitulacji uzyskali status jeńca wojennego, kobiety uzyskały status jeńca wojennego, i myśmy były i w oflagach, i w stalagach. Szeregowi niestety byli wywożeni na roboty wszędzie do Niemiec. Poza tym wojna już się miała ku końcowi, już Niemcy wiedzieli, że wojnę przegrają. Chronił nas w ogóle status jeńca wojennego, chroniła nas Genewa, chronił nas Czerwony Krzyż, tak że nie było jakiegoś tam znęcania się czy ubliżania, czy bicia. Nie, te rzeczy nie miały miejsca.
W zasadzie wielkiego kontaktu to myśmy z nimi nie mieli. [Ich stosunek do nas był] raczej ugodowy. To […] byli tacy zwyczajni, prości ludzie, bauerzy, którzy mieli w pobliżu jakieś gospodarstwa i korzystali z tego, że mogą sobie zdobyć trochę kawy, trochę herbaty, trochę dobrych papierosów, tak że raczej sympatyczni. To znaczy nie [odnosili się] po przyjacielsku, oczywiście nie, ale sympatyczni. No i tak żeśmy tam dotrwały do pamiętnej daty 12 kwietnia. Już wcześniej krążyły wieści, że zbliża się front, że jest już bardzo blisko. Nawet krążyły wieści, że jakaś czarna dywizja idzie na tym odcinku w kierunku naszego obozu. Zastanawiałyśmy się, co to może być za czarna dywizja. No chyba nie Murzyni […]. 12 kwietnia Niemki wszystkie zostały wywiezione z tego obozu, wyjechały, nie było już apelu i był rozkaz, że baraków nie wolno opuszczać, że wszyscy cały czas pozostaną w barakach, opuszczać baraków nie można. Wiedziałyśmy, że coś się chyba szykuje, no i faktycznie pod wieczór najpierw zaczęła się strzelanina, króciusieńko trwała, a potem strzelanina ustała, brama się otworzyła, w bramę wjechał jeden czołg, wjechał drugi czołg. Myśmy wszystkie – nas tam było dużo, w sumie 1700 kilkadziesiąt sanitariuszek z Powstania Warszawskiego, tak że to była duża grupa – wszystkie wyległyśmy na zewnątrz i czekałyśmy, co będzie dalej. Klapy się podniosły, a w klapach po polsku: „Witajcie, dziewczyny!”.
Bardzo, bardzo. No i tak to było. Jak wkroczyła ta [dywizja], okazało się, że to jest 1 Dywizja Pancerna [generała Stanisława] Maczka. Zaopiekowali się nami nadzwyczajnie. Przede wszystkim nas [umundurowali], bo przecież byłyśmy jak banda przebierańców, każda w innej sukieneczce czy jakimś tam żakieciku, bo nic więcej nie miałyśmy, więc nas od razu poprzebierały w [mundury wojskowe], battledressy. Oczywiście o jedzeniu to już w ogóle nie ma mowy, [obładowane] samochody pędziły do tego [obozu]. Zwozili nam mnóstwo najwspanialszych rzeczy, takich rzeczy, których w czasie okupacji nawet się nie jadło, nie miało. Przecież w czasie okupacji życie było bardzo ciężkie, też się nie oglądało herbaty, też się nie oglądało kawy. Też się nie oglądało czekolady, kawy i jak się dostało jedno jajko na tydzień, to był wielki rarytas i wielkie święto – to była ta okupacja przecież. Zresztą kartki były, poza kartkami wszystko było bardzo drogie, tak że… A tam nas zarzucili wszystkim, co tylko możliwe, zorganizowali nam to życie. Następnego dnia po tym wjeździe zorganizowano rano [uroczysty] apel, wszystkie stanęłyśmy w podkowę, flaga polska poszła do góry, odśpiewaliśmy hymn naturalnie, no i następnie [Niemiec] komendant, już bez broni, chyba bez dystynkcji, z tymi swoimi pomocnikami przemaszerował wzdłuż szpaleru utworzonego przez nas. Była to wielka satysfakcja, bo rzeczywiście wszyscy już byliśmy potwornie zmęczeni i wojną, i okupacją, i potem wszystkim, co się działo po okresie okupacji. To była naprawdę wielka satysfakcja. […]
Nic nie wiedziałam. Dopiero po wyzwoleniu rodzice przez Czerwony Krzyż nawiązali kontakt ze mną. Po wyzwoleniu dowiedziałam się, że brat był w Lamsdorfie i że wrócił do Polski. Natomiast ja zostałam na Zachodzie, bo miałam to szczęście, że zostałam zwerbowana przez dywizję Maczka jako telefonistka do pracy jako „ejtieska” [A.T.S.], kobieca służba wojskowa w wojsku angielskim. Mam tutaj takie potwierdzenie, że rzeczywiście byłam w tym wojsku angielskim jako telefonistka w Dywizji generała Maczka. [Jestem w posiadaniu zaświadczenia wydanego przez Ministry of Defence, potwierdzającego moją przynależność i pracę , w centrali telefonicznej w 1 Dywizji Pancernej generała Maczka, stacjonującej w Meppen]. No i tam byłam w tej dywizji do października, a w październiku, [jako że] wojna się już skończyła […].
Jeszcze zapomniałam powiedzieć, że nas przenieśli z obozu Oberlangen do drugiego obozu Niederlangen, który był w pobliżu tego obozu Oberlangen, a w tym w obozie Niederlangen… To, co ja teraz mówię, to może jest jakieś przekłamanie, bo jednak to było 78 lat temu […]. W tym obozie sąsiednim byli nie jeńcy, tylko więźniowie niemieccy. Podejrzewam, że tam było dużo komunistów Niemców, którzy byli aresztowani. Jak myśmy wyjeżdżali na komenderówki, to oni też jeździli na komenderówki, nieraz prawie w odległości kilkunastu czy kilkudziesięciu metrów widzieliśmy się. Co z nimi potem się stało, to nie wiem, ale też zostali [chyba] uwolnieni z tego obozu. Ale Niederlangen to był obóz o lepszym standardzie, [został przeorganizowany i do końca funkcjonował na zasadzie obozu wojskowego], tak że nas przenieśli do tego obozu […]. No i jak już wspomniałam, [pracowałam w centrali telefonicznej w Meppen]. W tym obozie byłam krótko, przeniosłam się do pracy w dywizji, a po tej pracy 1 października jako stypendystka dywizji Maczka wylądowałam w Belgii. Tam zaczęłam studia politechniczne, w tak zwanej École spéciale d'ingénieur civil […]. Wylądowałam właśnie jako stypendystka w tej szkole w Louvain na politechnice. Po roku zdałam egzaminy na politechnice, mam też potwierdzenie tych zdanych egzaminów, no ale już po nawiązaniu kontaktu z rodzicami, z bratem [podjęłam decyzję powrotu do Polski]. Kończyły się już przyjacielskie stosunki Wschód–Zachód, zaczynała się zimna wojna, wiadomo było, że później powrót do Polski to będzie prawie nierealny. Jednym z ostatnich transportów zdecydowałam się jednak wrócić do Polski, do rodziny. Pojechałam do Lubeki, w Lubece wsiadłam na [statek i jako repatriantka wróciłam do Polski]. Nie przyznałam się do tego, że byłam w ogóle w Powstaniu Warszawskim. Moja przyjaciółka, która też zdecydowała się na powrót (ona kontynuowała medycynę [w Belgii], ale też po roku się zdecydowała na powrót), to przyznała się. Ja wiedziałam, co robi z Powstańcami nasze PKWN, […] więc wolałam się nie przyznawać. Nie przyznałam się, przyjechałam do Polski, odnalazłam rodziców już w Łodzi. Rodzice nie wrócili do Warszawy.
Wojna się skończyła w 1945, a w grudniu 1946 roku po roku studiów przyjechałam do Polski. Zgłosiłam się na politechnikę w Polsce, [w Łodzi], zostałam przyjęta, kontynuowałam [studia], zrobiłam dyplom [w 1952 roku. Podjęłam pracę w Instytucie Włókienniczym, następnie w Zespole Szkół Mechanicznych nr 3 w Łodzi, aż do momentu przejścia na emeryturę].
Zostałam już na stałe w Łodzi, tak. Potem to już pracowałam, a potem przeszłam na emeryturę. [Po przejściu na emeryturę pracowałam przez 10 lat w Środowisku Warszawskim Światowego Związku Żołnierzy AK]. Ponieważ powstał Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej i miał swój oddział w Łodzi i było w tym oddziale środowisko warszawskie, […] byłam prezesem tego [Środowiska Warszawskiego] […], przez dziesięć lat jeszcze pracowałam w tym [Środowisku]. No a później to już i lata, i rodzina, i wszystko razem wziąwszy, przerwałam pracę, uzyskując tytuł honorowego Prezesa Środowiska Warszawskiego ŚZŻAK Okręgu Łódź].
Tak, tak. Z Oberlangen się spotykałam z koleżankami. […] Byłyśmy na wszystkich rocznicowych [uroczystościach]. Ponieważ ja dostawałam zawsze zaproszenie z muzeum i takie pojedyncze zaproszenia na wejście na wszystkie imprezy, to jeździłam na te wszystkie imprezy. Nie korzystałam wtedy ani z proponowanego hotelu, ani z wyżywienia, z muzeum, bo się zatrzymywałam u tej swojej przyjaciółki Danusi, tej, z którą przeszłam w ogóle całą tą drogę wojenną. U niej się zatrzymywałam, u niej mieszkałam, z nią chodziłam [na wszystkie imprezy]. Spotykałyśmy się z innymi dziewczynami z naszego batalionu. Nasz dowódca nie żył długo. On też wrócił z żoną [do kraju], miał trójkę synów, pracował, ale potem go aresztowano, no a potem…
Nie, już teraz nie. Jest jeszcze Danusia w Warszawie, ale teraz już prawie tracimy kontakt ze sobą. Ona była już bardzo ciężko chora. Ostatni raz dzwonił jej syn do mnie, a to było ponad pół roku temu.
Danuta Hryckiewicz-Jeżewska. Mam tutaj książkę, bo ona jest lekarką, a lekarze też wydali swoją książę z okresu [wojny i Powstania], i [Danusia] tam ma dosyć duży rozdział, sama opisała to wszystko. No to u niej się zawsze zatrzymywałam, z nią żeśmy chodziły na te wszystkie imprezy, spotykałyśmy się z innymi koleżankami.
Łódź, 28 września 2022 roku
Rozmowę prowadziła Anna Sztyk
