26 lutego 2025 r. w Muzeum Powstania Warszawskiego odbyła się pierwsza z planowanego cyklu debat historycznych, zorganizowanych przez Muzeum Powstania Warszawskiego i Wojskowe Biuro Historyczne.
W panelu „Wkład Polski Walczącej w pokonanie III Rzeszy (1939-45)” wzięli udział: prof. dr hab. Rafał Wnuk - Muzeum II Wojny Światowej, prof. dr hab. Grzegorz Mazur - Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ, dr Paweł Brudek i dr Michał Wójciuk z Działu Naukowego Muzeum Powstania Warszawskiego. Moderatorem dyskusji był dr Sławomir Poleszak z Instytutu Studiów Politycznych PAN i Wojskowego Biura Historycznego. Wydarzenie to nawiązało do 80 rocznicy zakończenia II wojny światowej i klęski nazistowskich Niemiec, do czego Polska istotnie się przyczyniła, na co zwrócił uwagę prof. dr hab. Grzegorz Motyka, dyrektor Wojskowego Biura Historycznego. W związku z rocznicą na stronie internetowej WBH umieszczono do pobrania cztery tomy „Biuletynów Informacyjnych” wydawanego w kilkudziesięciu tysiącach egzemplarzy pisma Armii Krajowej z lat 1940-1945, które stanowią bezcenne źródło dla wszystkich zainteresowanych historią Polskiego Państwa Podziemnego.
Fot. Michał Zajączkowski/Muzeum Powstania Warszawskiego
Dr Poleszak rozpoczął debatą pytaniem o osiągnięcia polskiego Podziemia w wojnie wywiadowczej. Prof. Grzegorz Mazur przypomniał w tym kontekście o swoich badaniach na temat przygotowań niemieckich do ataku na ZSRR. O skali tego zjawiska oraz towarzyszących mu mechanizmach informowały Aliantów comiesięczne raporty Związku Walki Zbrojnej, zawierające pogłębione analizy strategiczne. Wówczas miały one bezcenną wartość, jako jedyne dostępne na Zachodzie źródło informacji o nowym wielkim teatrze II wojny światowej. Prof. Mazur przypominając o sukcesach polskiego wywiadu, na czele z rozpoznaniem niemieckiej broni rakietowej, akcentował także jego dramatyczne porażki, w walce z niebezpiecznym aparatem wywiadowczym nazistowskich Niemiec. Współpraca z Niemcami takich agentów jak Ludwik Kalkstein, Eugeniusz Świerczewski i Blanka Kaczorowska poskutkowała śmiercią wielu cennych polskich informatorów, pracujących na całym terytorium III rzeszy.
Prof. Rafał Wnuk, zapytany przez dr Poleszaka o największe osiągnięcie wywiadowcze polskiego Podziemia, zwrócił uwagę na jego rozbudowany system i zdumiewającą skuteczność, która pozwalała polskim siatkom działać w nazistowskich Niemczech w charakterze jedynej alianckiej siatki szpiegowskiej. Wywiad AK dostarczał informacji zarówno na temat ruchów wojsk, ale także tak specyficznych i specjalistycznych kwestii, jak jakość stali używanej przez Niemców w produkcji wojennej. Kluczowe znaczenie odnośnie dynamicznie zmieniającej się sytuacji frontowej były oczywiście komunikaty Wehrmachtu, odszyfrowane dzięki złamaniu kodów niemieckiej elektromechanicznej maszyny szyfrującej Enigmy przez pracowników polskiego wywiadu jeszcze przed wojną. Prof. Wnuk zaakcentował historyczną odpowiedzialność, stojącą przed polskim wywiadem w sytuacji katastrofy wywiadu francuskiego, słabości wywiadu brytyjskiego i wrogości ze strony aparatu sowieckiego. Pozwala to, zdaniem prof. Wnuka, na uznanie wywiadu za „perłę w koronie” Polskiego Państwa Podziemnego, finansowanego przez polski rząd na wychodźstwie i władze alianckie. Warto nadmienić, że w wyniku ustaleń naukowców brytyjskich aż 45 procent wszystkich informacji wywiadowczych, jakimi Wyspiarze dysponowali podczas II wojny światowej pochodziło od Polaków, a spośród nich 85 procent traktowano za wybitnie użyteczne pod względem merytorycznym.
Fot. Michał Zajączkowski/Muzeum Powstania Warszawskiego
Fot. Michał Zajączkowski/Muzeum Powstania Warszawskiego
Prowadzący debatę poruszył kolejną kwestię, jakim jest zakres wpływu polskiego aparatu informacyjno-propagandowego na podziemną armię i całe społeczeństwo okupowanej Polski. Prof. Grzegorz Mazur zarysował sytuację na ziemiach okupowanych, gdzie Niemcy próbowali ustanowić całkowity monopol informacyjny, odcinając Polaków od wiadomości z wolnego świata, poprzez likwidację niezależnej prasy i zakaz radiofonii. Stąd tak wielka rola społeczna prasy podziemnej, drukowanej z narażeniem życia, jako czynnika odbudowującego więzi społeczne, choćby poprzez tzw. „propagandę szeptaną”. Przekaz informacyjny Podziemia piętnował również niegodne postawy kolaboracji z wrogiem, oraz dawał pozytywny przykład norm, jakim Polacy w obliczu psychologicznej wojny ze strony okupantów powinni hołdować. Prof. Mazur przypomniał postać Alfreda Szklarskiego, poczytnego w PRL pisarza, autora słynnego cyklu przygód Tomka Wilmowskiego dla młodzieży, którego praca w „Nowym Kurierze Warszawskim”, czyli tytule prasy gadzinowej, doprowadziła do oskarżenia i skazania na więzienie za kolaborację.
Dr Poleszak poprosił następnie o scharakteryzowanie specyfiki Podziemia w Warszawie, i przedstawienie jego najważniejszych akcji zbrojnych i form aktywności podejmowanych w stolicy Polski. W odpowiedzi dr Paweł Brudek skupił się na różnych aspektach, decydujących o znaczącej roli Warszawy z punktu widzenia Niemiec, oraz o wynikających z tego faktu możliwościach działania dla Podziemia, operującego wśród licznej społeczności niemieckich żołnierzy i urzędników, przebywających tutaj w drodze z frontu i na front. Dawało to możliwość analizy nastrojów Niemców, jak i ich sojuszników, choćby czasowo przebywających w Warszawie. Warszawa, co również zaakcentował dr Brudek, pomimo działań niemieckich pozostawała dla Polaków stolicą Polski, jako ośrodek polskiego życia politycznego i budowy społeczeństwa obywatelskiego w duchu demokratycznym, mającego również myśleć o pomyślnej przyszłości, każąc mu niezachwianie wierzyć w niemiecką klęskę.
Sfera wielkiej misji wychowawczej Podziemia wobec polskich dzieci i młodzieży zdaniem dr Michała Wójciuka była jego ogromnym osiągnięciem. W Warszawie skupiała się edukacja na wszystkich szczeblach, od nauki podstawowej po tajne uniwersytety. Dr Wójciuk pokusił się o zadanie pytania, jak wyglądałoby polskie społeczeństwo, gdyby Podziemie nie podjęło tej działalności, w koszmarnej rzeczywistości wojennej. Edukacja konspiracyjna pozwalała przechować polską kulturę, ale też budowała i gromadziła potencjał intelektualny na przyszłość. Miała więc istotny wpływ na podtrzymanie ducha i postaw związanych z oporem. Jeśli natomiast chodzi o wystąpienia o charakterze bojowym, to akcje zbrojne były skrajnie ryzykowne, grożące utratą zdrowia i życia, zarówno wśród przypadkowych przechodniów, jak i mieszkańców okolicy gdzie te akcje przeprowadzano, narażonych na działania represyjne. Dr Wójciuk przypomniał słynną Akcję pod Arsenałem, jako modelowy przykład dynamicznej operacji Podziemia w samym centrum Warszawy i w biały dzień, gdy odbito z rąk Niemców politycznych więźniów, na czele ze słynnym Janem Bytnarem „Rudym”. Na wewnętrznej niemieckiej konferencji bezpieczeństwa akcja ta została przedstawiona jako niepokojący dla okupantów przykład znakomitego uderzenia Armii Krajowej.
Dr Poleszak zaproponował następnie porównanie polskiego Podziemia z organizacjami oporu w ówczesnej Europie. Prof. Wnuk stwierdził, że w Polsce skuteczność zbrojną Podziemia zawsze musiała hamować okrutna polityka odwetu ze strony okupanta, czym skomentował obecne w debacie publicznej poglądy, jakoby polskie Podziemie „za mało walczyło”. Prof. Wnuk dokonał ciekawego porównania możliwości militarnych podziemia polskiego i francuskiego, pod kątem ilości płynącego do tych organizacji zaopatrzenia w broń i amunicję, dostarczania mu posiłków w postaci wyszkolonych żołnierzy zrzucanych drogą spadochronową (316 polskich „cichociemnych” wobec 5000 ich francuskich odpowiedników). Według prof. Wnuka fenomen polskiego Podziemia w sytuacji bitew między wielomilionowymi armiami nie polegał na jego działalności zbrojnej, ani nawet na jego osiągnięciach wywiadowczych, co na stworzeniu demokratycznego, pluralistycznego Państwa Podziemnego, którego obywatelstwo było oparte na współpracy często skonfliktowanych ze sobą partii politycznych. Odróżnia to zdaniem prelegenta polskie Podziemie od ideologicznie monopartyjnych organizacji podziemnych Europy (sowieckich, jugosłowiańskich, greckich), sterujących w swoich programach politycznych w stronę rozmaitych dyktatur. Charakter polskiego Państwa Podziemnego wg. prof. Wnuka po latach przyniósł owoc w postaci ruchu Solidarności.
Tematem wieńczącym debatę była kwestia największych osiągnięć Polskiego Państwa Podziemnego. Zdaniem dr Brudka istotnym jego sukcesem było przetrwanie wojny i stalinowskich represji przez podziemne społeczeństwo obywatelskie, które budowano przez cały okres wojny. Doświadczenia Polskie procentowały w budowaniu nowego obrazu Polski w II połowie XX wieku. Wpływy polskie zaznaczały się w USA po wojnie, gdzie obraz Podziemia zaczął funkcjonować jako pierwowzór oporu wobec Sowietów podczas zimnej wojny.
Fot. Michał Zajączkowski/Muzeum Powstania Warszawskiego
Fot. Michał Zajączkowski/Muzeum Powstania Warszawskiego
Dr Wójciuk ukazał nowatorskie podejście Podziemia do roli i wykorzystania mediów, w postaci prasy, ale i filmu (reportażu filmowego), który powstawał podczas Powstania i natychmiast był emitowany przed publicznością. W ten sposób powstało świadectwo wizualne walki i życia podczas Powstania, namacalne dla współczesnych widzów.
Prof. Mazur przyznał się do swojego pesymizmu, w kontekście szukania sukcesu Podziemia, patrząc na nie z perspektywy ponad 40 lat swoich badań. Jednoznacznie wypowiedział się przeciwko pojęciu „moralnego zwycięstwa”, stwierdzając że „jedyne zwycięstwo na wojnie to takie, które wywalczono z bronią w ręku, a następnie zamieniono w sukces polityczny”. Dla prof. Mazura odczuwalnym zwycięstwem były więc nie mniej lub bardziej ograniczone kompromisy polityczne, lecz wkład ludzi Podziemia w odbudowę zniszczonego kraju po 1945 r.
Prof. Wnuk podkreślił, że w tamtej rzeczywistości Polska nie mogła zwyciężyć, i nie zależało to od polskich przywódców czy społeczeństwa; podobną klęskę ponieśli np. Czesi czy Węgrzy, którzy w toku wojny dokonywali odmiennych od Polaków wyborów. Porównując sytuację Polski w czasie wojny do ówczesnej Jugosławii czy Grecji, prof. Wnuk podkreślił znaczenie, z jakim Polskie Państwo Podziemne rozprawiało się z radykalizmami prawicowymi i lewicowymi, ryzykującymi wybuch wojny domowej. Nie dopuszczenie do takiej wojny, jaka wybuchła w ww. krajach, prof. Wnuk, pozwoliło Polakom na ocalenie przynajmniej odrobiny normalności, w trudnej rzeczywistości powojennej.
W debacie wzięła udział również publiczność; rozmówcy akcentowali konieczność uwzględnienia specyfiki Podziemia w innych częściach kraju (zwłaszcza w Świętokrzyskiem), gdzie również, tak jak w Warszawie, udawało się AK przechwytywać kontrolę nad pewnymi terytoriami na pewne okresy czasu (wspomniano Republikę Pińczowską, istniejącą w 1944 r. przez 21 dni). Podkreślono też wagę informacji meteorologicznych dla prowadzenia wojny w Europie, które alianci otrzymywali z Polski, oraz istotność tłumaczenia, szczególnie młodemu pokoleniu, na czym polegał wkład Polaków w zwycięstwo nad III rzeszą, odbywający się w ramach nie dwóch, ale jednego wspólnego organizmu – Podziemia w kraju i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
Fot. Michał Zajączkowski/Muzeum Powstania Warszawskiego
Prof. Mazur w związku z tym generalnym obrazem wiedzy o przeszłości stwierdził, że wciąż istnieją olbrzymie luki w wiedzy o Podziemiu, zarazem jednak historycy dysponują dziś coraz większymi zasobami dokumentów z archiwów prywatnych, co daje nadzieję na znaczące odkrycia badawcze w bliskiej przyszłości. Prof. Wnuk również zwrócił uwagę na konieczność lepszego powiązania działań Podziemia i PSZ w generalnej optyce II wojny. Podkreślił fenomeny, jakim był symbol Podziemia, wyłoniony w drodze konkursu, oraz znaczenie Armii Krajowej jako regularnych sił Wojska Polskiego, dysponującej prawami kombatanckimi, w przeciwieństwie do innych organizacji podziemnych. Do postulatu o szukaniu nowych źródeł przyłączył się też dr Wójciuk, wskazując na badania nad źródłami niemieckimi, prowadzone w dziale naukowym Muzeum Powstania Warszawskiego. W ubiegłym roku zespół MPW opracował i wydał pierwszy tom źródeł niemieckich odnoszących się do Powstania Warszawskiego, pt. Komendantura Wehrmachtu Warszawa i Grupa Korpuśna von dem Bach. Dr Brudek pokrótce scharakteryzował badania i prace nad edycją tych materiałów, kończąc panel.
Podsumowując, debata ujawniła niesłabnące zainteresowanie dziejami Polskiego Podziemia podczas II wojny światowej, inspirując do zadawania odważnych pytań i szukania nowych informacji wśród niezbadanych, wciąż pojawiających się źródeł do poznawania tamtej dramatycznej epoki.
Posłuchaj zapisu debaty historyków „Wkład Polski Walczącej w pokonanie III Rzeszy (1939-1945)” w Podcastach Muzeum Powstania Warszawskiego. Nagranie znajdziesz na Spofity oraz Apple Podcasts.
dr Paweł Brudek
Dział Historyczny Muzeum Powstania Warszawskiego
