Wóz bojowy „Kubuś”, samolot „Liberator”, łączniczka „Magda”, fotograf „Brok” – to tylko niektóre z wzorów pamiątkowych wpinek z Muzeum Powstania Warszawskiego. To nowość w ofercie muzealnego sklepiku.
Do oferty naszego sklepu z pamiątkami wprowadziliśmy wpinki przedstawiające symbole, przedmioty lub osoby związane z Powstaniem Warszawskim lub z Muzeum Powstania Warszawskiego. Zależy nam na tym, by osoby, które zdecydują się je kupić, nosiły je świadomie. Za każdym symbolem, każdym przedmiotem i każdą osobą stoi historia. Czasem wielka, czasem osobista. Czasem bohaterska, czasem tragiczna. Łączy je jedno: warto je poznać!
Kryptonimem oznaczającym wybuch walk w Warszawie była litera „W”. Z czasem zaczęto pisać o „Godzinie »W«” – jednak pierwotnie kryptonim ten odnosił się zarówno do dnia, jak i godziny podjęcia walki. Decyzja wyznaczająca początek Powstania zapadła po południu 31 lipca 1944 r. Ustalono, że walka zostanie podjęta następnego dnia o godz. 17.00.
Liczne są domysły, do jakiego wyrazu odnosiła się litera „W”. Niektórzy przypuszczają, że nawiązywała ona do słów „Walka” lub „Wystąpienie”. Inni nadają jej bardziej symboliczne znaczenie – „Wolność”. Istotnym tropem może być ogłoszona 30 sierpnia 1939 r. mobilizacja Wojska Polskiego, która realizowana była zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”. Litera nawiązywała do wyrazu „Wiatr”. Było to też nazwisko pułkownika Józefa Wiatra, który dowodził zespołem przygotowującym dokumentację mobilizacyjną. Być może w 1944 r. przedwojenni zawodowi oficerowie stąd właśnie zaczerpnęli inspirację.
Wpinka jest inspirowana ujęciem z powstańczej kroniki filmowej, na którym pokazano zegar umocowany na domu przy ul. Złotej 6 wskazujący godzinę wybuchu Powstania.
To jedyny pojazd bojowy zbudowany podczas Powstania Warszawskiego. Skonstruowała go grupa ślusarzy, spawaczy i mechaników z Grupy Bojowej „Krybar” w ciągu zaledwie 10 dni. Nazwa pojazdu pochodziła od pseudonimu żony jednego z konstruktorów, kpr. Józefa Fernika „Globusa”, poległej podczas Powstania.
Podstawą konstrukcji była ciężarówka marki Chevrolet. Podwójne blachy pancerne połączono ze sobą pod różnymi kątami, dzięki czemu pancerz mógł odbijać pociski. Pojazd uzbrojono w sowiecki karabin maszynowy. „Kubuś” dwukrotnie wziął udział w walkach o Uniwersytet Warszawski (23 sierpnia i 2 września 1944 r.).
Podczas odwrotu Powstańców z Powiśla uszkodzony pojazd porzucono na ul. Okólnik, gdzie stał do wiosny 1945 r. Następnie trafił do Muzeum Wojska Polskiego. W Parku Wolności przy Muzeum Powstania Warszawskiego znajduje się replika „Kubusia” wykonana przez Juliusza Siudzińskiego w 2004 r.
Replika Liberatora B-24J w skali 1:1 jest jednym z głównych punktów ekspozycji stałej Muzeum Powstania Warszawskiego. Odtwarza ona w wiernym stopniu wygląd Liberatora KG 890GR-S, który po dokonaniu zrzutu nad walczącą Warszawą w nocy z 14 na 15 sierpnia 1944 r. został zestrzelony i rozbił się w drodze powrotnej we wsi Pogwizdów koło Bochni. Zginęła cała, siedmioosobowa załoga, która została pochowana na Cmentarzu Wojskowym przy ul. Prandoty w Krakowie.
W wykonaną z blachy aluminiowej replikę włączone zostały oryginalne części maszyny pilotowanej przez kpt. Zbigniewa Szostaka z polskiej 1586 Eskadry Specjalnego Przeznaczenia.
Replika samolotu jest symbolem międzynarodowej współpracy podczas wojny – amerykański Liberator w barwach brytyjskiego RAF, ale oznakowany biało-czerwoną szachownicą i z polską załogą na pokładzie, przybył wesprzeć broniącą się Warszawę. Po wykonaniu zadania musiał bez międzylądowania wracać na lotnisko we Włoszech najkrótszą drogą, ponieważ Sowieci zbyt długo nie pozwalali aliantom korzystać ze swoich lotnisk przyfrontowych.
Wkrótce po rozpoczęciu walk w Warszawie uruchomiono operację wsparcia materiałowego dla Powstańców. Pierwsze samoloty ze zrzutami pojawiły się nad miastem nocą z 4 na 5 sierpnia. Były to samoloty z polskiej 1586 Eskadry Specjalnego Przeznaczenia. Oprócz Polaków latali także Brytyjczycy, Australijczycy, Nowozelandczycy i Kanadyjczycy służący w 148 i 178 dywizjonach RAF (Royal Air Force – Królewskie Siły Powietrzne) oraz Południowoafrykańczycy z dywizjonów 31 i 34 SAAF (South African Air Force – Południowoafrykańskie Siły Powietrzne).
Loty nad Warszawę nie były łatwe. W trakcie trwających ponad 10 godzin operacji samoloty musiały pokonać bez lądowania trasę liczącą ok. 3 tys. km, ponieważ Sowieci nie zgodzili się na udostępnienie swoich lotnisk. Samoloty startowały z Campo Casale koło Brindisi w południowych Włoszech i leciały nad Adriatykiem, a potem nad okupowanymi Albanią, Jugosławią, Węgrami i Czechosłowacją. Nad Polskę wlatywały od południa.
Do misji wykorzystywano bombowce Handley Page Halifax i Consolidated B-24 Liberator. Zrzucały one zasobniki ze spadochronem wypełnione bronią, amunicją, żywnością i środkami medycznymi. Po raz ostatni alianckie bombowce pojawiły się nad miastem w nocy z 12 na 13 września. Do 21 września trwały zrzuty na placówki odbiorcze pod Warszawą.
Jeden i zarazem największy zrzut, przeprowadzili 18 września Amerykanie. Od 13 września zrzutów dokonywały również samoloty sowieckie. Były one jednak dokonywane w workach bez spadochronów i w przygodnym miejscu. Sprzęt więc, nawet jeżeli trafił do rąk Powstańców, był uszkodzony, a zrzucana amunicja nie zawsze pasowała do broni używanej przez Polaków.
Wpinka jest wzorowana na emblematach jakie malowali lotnicy na swoich maszynach po dokonaniu operacji zrzutowej. Spadochrony namalowano też na znajdującej się w Muzeum Powstania Warszawskiego replice samolotu Liberator.
Z pomocą dla powstańczej Warszawy latali m.in. polscy lotnicy służący w 1586 Eskadrze Specjalnego Przeznaczenia. Jednostka ta powstała 1 kwietnia 1943 r. W jej skład weszli lotnicy z rozwiązanego Dywizjonu 301, którzy służyli w Eskadrze „C” 138 Dywizjonu Specjalnego Przeznaczenia RAF (Royal Air Force – Królewskie Siły Powietrzne). Eskadra była oddziałem Polskich Sił Powietrznych przeznaczonym do przerzucania na tereny okupowane przez Niemców sprzętu oraz ludzi (m.in. cichociemnych).
Kiedy wybuchło Powstanie lotnicy z 1586 Eskadry jako pierwsi dokonali zrzutów dla Warszawy, stanowiąc największy odsetek żołnierzy sił powietrznych zaangażowanych w pomoc dla walczącego miasta. Ponieśli również największe straty. Szacuje się, że poległo lub zostało uznanych za zaginionych 59 z nich oraz zestrzelono 11 maszyn. 14 września 1944 roku eskadrę przekształcono ponownie w 301 Dywizjon Bombowy Ziemi Pomorskiej, któremu nadano imię Obrońców Warszawy. Na początku 1945 r. dywizjon został przekazany do lotnictwa transportowego, a w 1946 r. został rozformowany.
Wpinka jest nawiązaniem do emblematu Polskich Sił Powietrznych, który widniał m.in. na samolotach używanych przez lotników z 1586 Eskadry Specjalnego Przeznaczenia. Biało-czerwoną szachownicę namalowano też na znajdującej się w Muzeum Powstania Warszawskiego replice samolotu Liberator.
Wpinka jest inspirowana zdjęciem wykonanym w pierwszej dekadzie sierpnia 1944 r. przez ppor. Eugeniusza Lokajskiego „Broka”. Fotografia przedstawia trzydziestodziewięcioletniego ppor. Zbigniewa Sasa-Jaworskiego „Noża” i dwudziestodwuletnią sierż. Barbarę Wąsik „Bronkę” (po wojnie Filarską) ze sztabu Obszaru Warszawskiego AK przed bramą kamienicy przy ul. Moniuszki 11.
Podczas Powstania w Warszawie przy ul. Moniuszki 11 kwaterowało dowództwo Obszaru Warszawskiego AK. W walce wzięły udział oddziały bezpośrednio podległe Komendzie Obszaru. Był to Dywizjon Motorowy, który skoncentrował się na Starym Mieście, gdzie toczył zacięte walki do upadku dzielnicy. Drugim oddziałem była Kompania Ochrony Sztabu „Koszta”, która przez cały okres Powstania walczyła w Śródmieściu Północnym.
Zarówno ppor. Zbigniew Sas-Jaworski „Nóż”, jak i sierż. Barbara Wąsik „Bronka” przeżyli Powstanie. Po kapitulacji dostali się do niewoli niemieckiej. „Nóż” zmarł w 1981 r. „Bronka” po wojnie została profesorem nauk humanistycznych. Brała udział w pracach archeologicznych na terenie Syrii i Egiptu. Zmarła w 2007 r. w Warszawie.
W zasobie Archiwum Historii Mówionej MPW znajduje się wywiad przeprowadzony z Barbarą Filarską w 2005 r. (https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/barbara-filarska,595.html)
Wpinka inspirowana jest serią zdjęć przedstawiającą powstańców z Oddziału Osłonowego Wojskowych Zakładów Wydawniczych kwaterujących w kamienicy Lewenfisza przy pl. Napoleona 1 (obecnie pl. Powstańców Warszawy), róg ulic Boduena i Sienkiewicza. Zdjęcia wykonał w drugiej dekadzie sierpnia 1944 r. ppor. Eugeniusz Lokajski „Brok”. Jedną z bohaterek fotografii jest dwudziestotrzyletnia plut. Hanna Pruszkowska „Murmańska” (po wojnie Grabska) pozująca z psem Kropką.
Plut. „Murmańska” była jedną z ponad 70 kobiet walczących w Oddziale Osłonowym WZW. Pełniły one przede wszystkim służbę sanitarną i zajmowały się łącznością. Blisko 20 pracowało w kancelarii i w kwatermistrzostwie. Była też grupa kucharek przygotowująca posiłki. Działała również kilkuosobowa sekcja minerek z Kobiecych Patroli Minerskich. Wzięły one udział w zdobyciu PAST-y przy ul. Zielnej, wykonując wyłomy w murach gmachu. W przerwach między akcjami pomagały w warsztacie pirotechnicznym działającym przy oddziale.
Plut. Hanna Pruszkowska po Powstaniu dostała się do niewoli niemieckiej. Zmarła w 1995 r. Argentynie. W zasobie MPW znajduje się oryginalna opaska powstańcza należąca do „Murmańskiej” z numerem plutonu 1150.
Wpinka inspirowana jest fotografią dziewiętnastoletniej łączniczki Bożeny Grabowskiej „Magdy” (po wojnie Pawłowskiej) z kompanii „Koszta”, która przegląda się w lusterku zdobycznego samochodu marki Steyr 1500A na podwórzu gmachu dawnego Towarzystwa Ubezpieczeń „Rosja” przy ul. Marszałkowskiej 124/128, róg ul. Moniuszki. Zdjęcie wykonał w drugiej dekadzie sierpnia ppor. Eugeniusz Lokajski „Brok”.
Bożena Grabowska działała od 1943 r. w konspiracji, zostając żołnierzem kompanii „Koszta”. Jednocześnie pracowała w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych jako urzędnik. Podczas Powstania walczyła w Śródmieściu Północnym. Po kapitulacji opuściła miasto z ludnością cywilną. Po wojnie mieszkała w Łodzi, a następnie we Wrocławiu. Zmarła w 2013 r.
W zasobie Archiwum Historii Mówionej MPW znajduje się wywiad przeprowadzony z nią w 2009 r. (https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/bozena-pawlowska,2288.html)
