Teresa Karska „Grażyna”

Teresa Kobyłecka Karska urodzona w powiecie radomszczańskim 27 stycznia 1921 roku w miejscowości Skąpa.

• W jakiej była pani formacji?

U „Radosława”, [pełniłam funkcję] sanitariuszki, razem z Helenką Brzozowską. [Mój pseudonim] „Grażyna”.

• Jak pani wspomina swoje dzieciństwo?

Urodziłam się w majątku, gdzie mieszkali rodzice, w klasztorze w Szymanowie, u sióstr Niepokalanek, [mieszkałam tam] jako dorastająca dziewczyna. Potem w Warszawie skończyłam gimnazjum. W Warszawie byłam przez okres okupacji niemieckiej i wtedy zaangażowałam się do AK.

• Wróćmy jeszcze raz do lat przedwojennych. Jak życie toczyło się w takim majątku?

Moja matka była bardzo społecznie nastawiona, pracowała dużo społecznie. Pamiętam, że jako dziecko zawsze się bawiłam z dziećmi, miałam swój domek w ogrodzie, i miałam całą krucjatę.

• Na czym polegała społeczna działalność mamy?

W akcji katolickich.

• A mama jak ma na imię?

Leonia.Byłam tam.. wszystko zniszczone. Nie ma już nic. Krzyż tylko stał, gdzie jako dzieci chodziliśmy na spacer z rodzicami, i ten krzyż stoi.

• Miała pani rodzeństwo?

Miałam pięć sióstr i brata, który zginął w Oświęcimiu. Jedynak.

• Jak pani zapamiętała wybuch wojny, wrzesień 1939 roku?

Och, doskonale. Rano obudziłam się i wtedy wiadomość była przez radio, że jest wojna. Wtedy zaczęliśmy się wszyscy pakować, bo to było blisko granicy niemieckiej i wozami, bryczkami się jechało pod Warszawę.

• Gdzie państwo się zatrzymali?

Zatrzymaliśmy się w grójeckim, moi rodzice mieli majątek w grójeckim, w Falęcinie i tam żeśmy spędzili okres. Przyszli naturalnie Niemcy potem i nas do jednego pokoju wsadzili, a resztę zajęli. Mój ojciec był w Warszawie, moja siostra była wtedy w Warszawie, jedna i druga. Tak, że jak Warszawa się paliła myśmy nic nie wiedzieli, co się dzieje z nimi.

• Jak się uspokoiła ta zawierucha wojenna to wróciła pani z Warszawy do tego majątku?

Tak. Wróciliśmy z rodzicami do majątku, gdzieśmy wyjechali i dowiedzieliśmy się, że to jest przyłączone do Reichu i „won” – nas wyrzucili wszystkich.

• Ale przyszli Niemcy?

Niemcy, tak. Ale muszę dodać, że z ludnością rodziców moich były dobre stosunki. Nawet teraz, jak pojechałam w 1990 roku żeby zobaczyć, to jest ten krzyż postawiony, co wspominałam, że chodziliśmy na spacer. Krzyż jest, koło krzyża są kwiatki i napis, że „majątek Leonii i Stanisława Kobyłeckich”. Tak że ludność zapamiętała to, że tam mieszkaliśmy.

• Później musieli się państwo stamtąd wyprowadzić? I była decyzja, że jadą państwo do Warszawy?

Tak, wyjechałam do Warszawy.

• Gdzie się tam państwo zatrzymali w Warszawie?

W Warszawie to moja siostra była fizyczną, studiowała.

• A gdzie to było?

Na Żoliborzu. Na Placu Inwalidów.

• Jak się zaczęło życie dla pani w Warszawie? Zaczęła pani chodzić do szkoły, do pracy?

Najpierw była szkoła rolnicza profesora Rostafińskiego, więc się zapisałam i tam chodziłam. Potem zaangażowałam się już w AK i pracowałam w szpitalu Maltańskim na [ulicy] Senatorskiej.

• Ktoś panią wprowadził do konspiracji, do organizacji?

Tak, przez znajomych, przez moich przyjaciół się tam dostałam. Właśnie przez Helenkę Brzozowską, tą, co napisała książkę.

• Czy oprócz pani jeszcze ktoś z rodziny należał do konspiracji, czy tylko pani?

Moja siostra należała też, mój brat. On właściwie jeszcze do AK nie należał. Jego złapali, bo on chciał się przedostać z Polski na Zachód do wojska, miał wtedy dwadzieścia lat. Myśmy myśleli, że jego tam złapali i rozstrzelali.

• To pani wiele lat po wojnie się dowiedziała, że zginął w Oświęcimiu.

Tak. Ale mieliśmy też jedną informację, jakoby z Oświęcimia.

• A jak brat miał na imię?

Tadeusz Kobyłecki.

• Okupacja to były ciężkie czasy. Z czego państwo żyli? Czy rodzice gdzieś pracowali?

Nie... Był majątek jeszcze jeden i tam rodzice mieszkali.

• A czym pani się zajmowała w konspiracji? Czy były jakieś szkolenia?

Były szkolenia. Myśmy były przygotowywane jako grupa na Prusy Wschodnie. Tak, że żeśmy opracowywały Prusy Wschodnie i były różne wykłady. Poza tym miałyśmy zebrania o broni, uczyłyśmy się. Był taki wypadek – było spotkanie na rogu Królewskiej i Krakowskiego Przedmieścia, dom narożny. I tam było zebranie na temat broni. Instruktor przyszedł żeby nas informować. Ale jedna z naszych towarzyszek musiała przynieść tą broń. Zapakowała [ją] w papier, i gałązka sterczała u góry, bo to było na wiosnę. Gałązka, jako że drzewko wiezie. Był straszny tłok w tramwaju i ona wiezie to. Naturalnie stracha miała jak nie wiem. I jak to w Warszawie tłok taki. Ona się przeciska żeby wysiąść, a tu jeden chłopaczek, mówi:, „Co to pani, karabin wiezie?” A jej się aż słabo zrobiło, ale dowiozła i nie złapali jej, ale emocji było dużo.

• Pani sama uczestniczyła w jakiejś, albo widziała łapanki, rozstrzelania w Warszawie?

Rozstrzelania nie widziałam, ale zginęła jedna z moich koleżanek. Została rozstrzelana.

• A jak się nazywała ta koleżanka?

Załęska.

• A to z jakiejś łapanki była wzięta i rozstrzelana?

Chyba z łapanki...

• A pani sama była świadkiem łapanek, albo sama pani była w łapance i pani udało się uciec?

Naturalnie, że byłam. W tramwaju wszystkich wyrzucili a mnie cudem [ominęli]… Skuliłam głowę, ukucnęłam i jakoś przejechałam. Poza tym prowadziłyśmy schronisko dla dzieci. I trzeba było wywieźć te dzieci gdzieś poza Warszawę. Cześć ciągnęła losy, że pojedzie z tymi dziećmi. Dostałyśmy taką oficynę w Żelaznej, to był majątek pod Skierniewicami u państwa Bonzarakich. Oddali nam dom – oficynę i tam żeśmy przeniosły dzieci i całe Powstanie przetrzymały. Tutaj też był taki wypadek à propos opieki nad Żydami różnymi. Jedna z moich [koleżanek], Mejer, idąc Sienną, w bramie zobaczyła dziewczynkę płaczącą. Płacze i płacze, więc się zapytała:„Co ty tak płaczesz?” A nikogo koło jej nie było. „Bo ja chcę do mamusi, do tatusia.” Zaczęła jej się tam wypytywać. Zorientowała się, że to było dziecko żydowskie. Zapytała się: „A gdzie ty mieszkasz?” „A tam...” po schodach, na górę się wchodziło. Jakieś pięć lat może miała. „A czy ty umiesz się przeżegnać?” Umiała się przeżegnać. Więc ją wzięła po prostu i dołączyła do schroniska, ale zanim dołączyła do schroniska trzeba było wyrobić jej papiery. Więc wyrobiłyśmy papiery. W międzyczasie miałyśmy dyżury u niej w mieszkaniu, żeby tą małą się opiekować. Cały czas ktoś musiał być z nią. Potem ona się przedostała do schroniska. I podobno po wojnie znalazła się mama. Odnalazła ją.

• A ta dziewczynka jak się nazywała?

Oj, nie pamiętam.

• Jak się nazywała ta koleżanka, która ją znalazła?

To była Teresa Mejer.

• Co to w ogóle były za dzieciaki? Sieroty?

Tak, sieroty. To były dzieci z Zamojszczyzny. Myśmy na Dworcu Głównym wykradały te dzieci z pociągów. To było od malutkich do kilkuletnich. Miałyśmy te dzieci w takim domu… już nie pamiętam, to była chyba jakaś fabryka na Woli. I tam żeśmy opiekowały się tymi dziećmi. Aż potem zdecydowałyśmy, że trzeba zorganizować jakieś schronisko dla nich, przytułek. I te dzieci właśnie tam były.

• Ale jak to wykradanie się odbywało?

Z wagonów [wykradałyśmy]. Ja osobiście nie byłam przy wagonach, już odbierałam te dzieci na Woli, jak były już przywożone wynajętymi samochodami.

• Ale te wagony były przecież pilnowane jakoś przez Niemców?

Były. Nie było łatwo. W każdym bądź razie udawało się te dzieci jakoś wyciągnąć. Tak że kilkanaścioro dzieci żeśmy miały i opiekowałyśmy się nimi.

• A to trzeba im było też jakieś papiery, dokumenty wyrabiać, że do szkoły chodziły?

Tak… ale że do szkoły [chodziły] to nie, bo to były małe dzieci, nie w szkolnym wieku, ale naturalnie, że [inne] trzeba było wyrabiać.

• Ale na przykład, do tego schroniska Niemcy nigdy nie weszli?

Nie, jakoś to wszystko się udawało. Jeszcze z takich historii, pamiętam... Mieszkałam na Żoliborzu i tam ukrywali się różni... Było trzech takich oficerów, którzy uciekli z obozu. Udało im się uciec. Oni naturalnie zaangażowani byli bardzo w Armii Krajowej. Był [pewnego razu] napad na samochód, na Starym Mieście i oni wykradali pieniądze od Niemców. To AK urządzało. [...] Pamiętam, pracowałam wtedy na [ulicy] Senatorskiej w szpitalu. Jeden z tych panów właśnie, który mieszkał u mojej siostry ukrywał się, był zaangażowany w to. I przyszedł do szpitala i tam się ukrył. To też było dużo emocji.

• Czy pamięta pani jak on się nazywał?

Nie pamiętam… Janusz.

• Później były przygotowania do Powstania Warszawskiego?

A potem były przygotowania do Powstania Warszawskiego. Myśmy się dowiedziały, ale nie było [przygotowania] takiego, że wiedziałyśmy wcześniej, dużo wcześniej. Chyba na dzień przedtem się dowiedziałam, że muszę być na drugi dzień na rogu [ulicy] Marszałkowskiej i Alei Jerozolimskich. Wsiadłam w tramwaj i pojechałam na Wolę, na Okopową. I tam już żeśmy [czekali]... To było rano. Tak gdzieś dziesiąta godzina czy jedenasta, coś takiego. I tak się zaczęło?

• Jak pani pamięta 1 sierpnia 1944, godzina „W”?

Gdy myśmy tam przyjechały trzeba było urządzić salę operacyjną... I pierwszy ranny, którego przywieźli, umarł. Przeżycie straszne.

• I to były takie pierwsze godziny czy minuty Powstania?

To były pierwsze godziny, tak. I tam żeśmy były... już nie pamiętam, do którego [dnia sierpnia]. A potem przez getto przenosiłyśmy wszystko na Stare Miasto.

• Na noszach panie przenosiły tych rannych?

Na noszach.

• A to w nocy?

Nie, to już było rano.

• Ale to tylko raz było to przejście?

Raz… Ja w każdym razie raz przechodziłam. Najpierw żeśmy miały szpital na Starym Mieście...

• Pani mówiła: Długa róg Miodowej?

Tak. Ale to był już drugi, bo na Starym Mieście miałyśmy najpierw w innym miejscu. A potem żeśmy się przeniosły na Miodowa – Długa. Tam, już nas zburzyli, bośmy przygotowywały szpitalik na przyjście Niemców. To wszystko pod ziemią było, w piwnicach.. żeby położyć tych z frontu. Bo powiedzieli, że rzucają granatami. Żeby obronić resztę. Myśmy się zebrały na sali operacyjnej, takiej opatrunkowej. Tam było nas piętnaście. I do Helenki Brzozowskiej mówię: „Słuchaj, chodź pójdziemy na mszę...” która się odbywała na drugiej sali. Myśmy wyszły i dosłownie, może trzy minuty, bo żeśmy przeszły pięćdziesiąt metrów i huk straszny, bombę rzucili. One wszystkie zginęły. Tak, że myśmy nie mogły wrócić z powrotem, tylko musiałyśmy na około obejść. Naturalnie nie mogłyśmy odrzucić głazów, ale jakąś dziurę żeśmy zrobiły, wodę im jeszcze podawałyśmy. Moja kuzynka tam też była, Mirosławska Jolanta, i ona mówi: „Już się palę od nóg.” Tylko tyle powiedziała. Dała mi pierścionek, żeby zawieźć mamie jak ją zobaczę. Znaczy mojej ciotce. I tak zginęła. Myśmy potem musiały przeprowadzić resztę chorych, którzy żyli. Myśmy ich na noszach przenosiły, ale nie było [dużo] noszy, nie było ludzi... Niosło się ileś metrów chorego, kładło się na ziemię i wracało się z powrotem. Tak żeśmy dobrnęły z chorymi do Senatorskiej do szpitala Maltańskiego.

• Pani wiedziała, że powstańcy się wycofują kanałami?

Tak. Część była [w szpitaliku] a część wyszła właśnie w nocy... Tej nocy, gdy część zginęła [w zawalonym szpitaliku], część wyszła kanałami.

• A panie nie chciały się ewakuować kanałami?

Nie, bo trzeba było zostać z chorymi. Przecież nie mogłyśmy chorych zostawić.

• Jak ranni powstańcy zareagowali, kiedy dowiedzieli się, że ich koledzy odchodzą?

Gros naszej grupy została z chorymi. A ci, co u nas mieszkali i odchodzili byli w innych grupach. Zbieg okoliczności, że [byli tam] znajomi moi jeszcze z AK i Warszawy. Tak, że wiedziałam, że ta grupa wychodzi kanałami.

• Ale na Starym mieście w szpitalach to straszne warunki panowały?

Bardzo ciężkie. Wszystkiego owało. Nas stale obrzucali „krowami”. Pamiętam jak kiedyś przysiadłam przy oknie piwnicznym i któraś mówi z koleżanek: „Odsuń się od tego okna!” Akurat był odstrzał. Ja się odsunęłam. A tu buuh… kawałek przez okno wleciał. Gdybym siedziała, to bym dostała. Nawet zadraśnięta nie byłam.

• Za co pani dostała Krzyż Walecznych?

Za całą pracę. I z tego jak samolot zleciał na Miodowej… Tyle mogę powiedzieć, że chodziłyśmy tam po chorych i jeden z tych [pilotów] był u nas w szpitalu. I umarł. Pamiętam. Ale to byli z południowej Afryki.

• To znaczy jeden z pilotów przeżył.

Ale umarł potem w szpitalu u nas. I kto wie czy to nie wtedy, kiedy szłam z noszami… już nie pamiętam.

• A na przykład w szpitalu byli ranni Niemcy?

Tak byli. Byli ranni Niemcy.

• I jak oni byli traktowani?

Tak jak wszyscy inni. Trzeba było opiekować się i dać zjeść.

• A oni jak się zachowywali? Żądali czegoś więcej?

Nie. Nie pamiętam. Raczej spokojnie się zachowywali.

• A powstańcy jak do nich podchodzili?

Nie słyszałam żeby źle. A jak byli jako chorzy u nas, traktowani byli tak samo jak inni.

• Czy w Powstaniu Warszawskim, czy były jakieś momenty, chwile radości?

Radość? Chyba nie. Zawsze było to zmartwienie – co będzie. Pamiętam kiedyś poszłam zobaczyć… odwiedzić piwnicę, gdzie mieszkali cywilni ludzie. Straszne było wrażenie. Tam akurat spotkałam znajomych w tej piwnicy. Niektórzy ludzie nie wytrzymywali. Dajmy na to, myśmy mieli młodego lekarza, który nie wytrzymał i poszedł z cywilną ludnością do [szpitala dla] nerwowo [chorych]... Widocznie nie wytrzymał. Nie pamiętam jak się nazywał, ale taka sytuacja była.

• A defilada 15 sierpnia na Starym Mieście? Nie był to taki moment radości?

Nie brałam udziału.

• Miała pani jakieś dyżury w tym szpitalu, czy pani była tam cały czas?

Non-stop. Człowiek przespał się chwile i cały czas miał swoje obowiązki, trzeba było… opiekować się. Miałyśmy też i pożar. Pamiętam, jak żeśmy z Helenką Brzozowską, gasiły na drabinie. Inne podawały wodę.

• Jaki to był moment, kiedy weszli Niemcy na Stare Miasto?

Jaki moment? Okropny. Prawie mi palca nie wyrwał, bo mi zdjął pierścionek, który miałam. Sygnet. I zachowywali się… Ale wracając do tego jak myśmy przenosiły chorych, już po zbombardowaniu, do szpitala Maltańskiego, to miałyśmy kłopoty z Ukraińcami. Co prawda już nie chcę mówić na ten temat. Trzeba [było to] przejść, że musimy jakoś współżyć.Potem z [ulicy] Senatorskiej przewieźli nas (już nie pamiętam jakim transportem) na Wolę. A w szpitalu na Woli było już tyle personelu, że nas nie potrzebowali. I cichaczem za każdym razem jak przyjeżdżał transport – samochód z chlebem, z żywnością do szpitala – to z powrotem nas po jednej po dwie wywozili z Warszawy i przy pierwszej kolejce nas wyrzucali z tego samochodu. Tak było i ze mną. Wysiadłam myśląc, że cały świat się wali, wsiadłam do kolejki [EKD] i jechałam do Leśnej Podkowy. I jakieś paniusie z tyłu siedziały i opowiadały jak to było przyjemnie wczoraj na brydżu. Tego do końca życia nie zapomnę. To był straszny szok dla mnie. Myślałam, że cała Polska jest z nami, przeżywa… a tutaj życie szło normalnie.

• A co się stało z tymi rannymi powstańcami? Mogły ich panie zabrać do szpitala na Woli?

Oni zostali zabrani do szpitala Maltańskiego na Senatorskiej i już tam zostali. Tam już był personel, nas już nie chcieli.

• Jak dojechała pani do Podkowy Leśnej, to jakąś rodzinę tam pani miała, czy znajomych?

Nie, nie miałam. Nic nie wiedziałam. Moja znajoma – Róża Plater… przychodziła na ten pociąg... i czekała, że może ktoś ze znajomych z powstania będzie jechał. Co za szczęście jak ją zobaczyłam, zabrała mnie do siebie i tam przenocowałam. Na drugi dzień pojechałam w radomskowskie, koło Radomska, tam byli rodzice. Pojechałam pociągiem. Wysiadłam w Radomsku. Siadłam na [podłodze], godzina policyjna... to była już jedenasta w nocy, czy coś takiego, podłożyłam sobie torbę pod głowę i tak drzemałam siedząc na podłodze. W pewnym momencie przychodzi urzędnik [ze stacji] i mówi: „Pani za mną.” Mnie zupełnie [ścięło], myślę sobie – znowu coś mnie czeka... A on mnie prowadzi do swojej kancelarii i mówi: „Nic pani więcej nie mogę ofiarować jak to biurko, niech Pani się tu położy i prześpi…”

• A gdzie się pani dowiedziała o upadku Powstania Warszawskiego? To była dopiero połowa Powstania jak pani wyszła?

Tak. Byłam w radomskowskim...

• Tam była jakaś wiadomość?

Tak, tak doszła. Pamiętam jak przyjechałam, i zatrzymałam się w Radomsku, a moja siostra przyjeżdżała i stale się dowiadywała czy nie ma żadnej wiadomości czy coś... […]

• Gdzie zastał panią koniec wojny, wyzwolenie? Gdzie pani wtedy była?

Na majątku rodziców, którzy byli jeszcze w Guberni. I naturalnie przyszli [Sowieci] i nas wyrzucili. I przyjechaliśmy do Częstochowy. Wszystko trzeba było zostawić. Nic nie można było wziąć… Przyjechaliśmy do Częstochowy. Tam mój ojciec umarł, potem matka umarła... I tak się skończyło.

• A kiedy pani wyjechała na Zachód?

1945. Zaraz po wojnie, na Wszystkich Świętych.

• Rodzice jeszcze żyli?

Mama żyła, a tatuś już nie.

• Jak pani wyjechała? Przez zieloną granicę pani przeszła?

Nie. Wtedy ludzie przechodzili różnymi drogami. Była osoba, która pracowała dla punktu repatriacyjnego w Pilśnie i przewoziła Polaków z Zachodu do Polski, ale równocześnie trudniła się (bo sobie zarabiała dobre pieniądze) przewozem z Polski na Zachód. Moja siostra, której mąż był na Zachodzie, miała kontakt z tą osobą i miałyśmy razem jechać na Zachód. Ale siostra spotkała moich kolegów w Krakowie, którzy wiedząc, że jej mąż jest na Zachodzie, mówią: „Jutro wyjeżdża cała grupa nas, czy pani chce dołączyć?” No i dołączyła i wyjechała. Wobec tego zaproponowałam wyjazd znajomej (dentystce), i nas we dwie [tamta osoba] przeprowadzała przez granicę. To też były historie nie z tej ziemi...

• Dlaczego nie chciała pani zostać w Polsce?

Dlaczego? Bo były łapanki [członków] AK. Moja mama powiedziała: „Zdecydowanie powinnaś wyjechać”. I tak mnie wtedy zdopingowała, nie wiem czy słusznie, czy niesłusznie, że wyjechałam.

• W którym roku pierwszy raz pani przyjechała do Polski?

W 1963 roku z wycieczką z Kanady. Trzydzieści parę lat w Kanadzie byłam… Straszne przeżycie.

• Była pani w Muzeum Powstania Warszawskiego?

Byłam.

• Jakie wrażenie?

Uważam, że to nadzwyczajnie, że to zostało zrobione. Taka pasja dzieci i młodzieży, jak ja byłam. To jest nadzwyczajne. Widzę po siostrzeńcach, po dzieciach siostrzeńców, którzy są zainteresowani, że ciotka brała udział w tym.

• A dlaczego pani przyjęła taki pseudonim?

Nie wiem. Nie mogę pani odpowiedzieć dlaczego.

• Na zakończenie proszę powiedzieć, gdyby pani miała znowu dwadzieścia trzy lata, czy poszłaby pani do Powstania Warszawskiego?

Prawdopodobnie tak. Poszłabym. Pracowałabym w AK, na pewno bym się włączyła. Co prawda w tej chwili teraz podziwiam, skąd człowiek miał tą energie, nie bał się. Ale jak się jest młodym to inaczej się podchodzi do tego.